Бүгд Найрамдах Франц Улсын иргэн

                      Ж  Х  (H  d  S)-ийн нэхэмжлэлтэй,

                     Монгол Улсын Засгийн газарт холбогдох

                        захиргааны хэргийн тухай

Монгол Улсын дээд шүүхийн захиргааны хэргийг давж заалдах журмаар хянан хэлэлцэх шүүх хуралдааны бүрэлдэхүүн:

Даргалагч, шүүгч:             Х.Батсүрэн

Танхимын тэргүүн:           Д.Мөнхтуяа

Шүүгчид:                                Д.Батбаатар                

                                                  Ц.Цогт      

Илтгэгч шүүгч                   Г.Банзрагч

Нарийн бичгийн дарга:    Л.Содномдорж                 

Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн 221/ШШ2023/0027 дугаар шийдвэртэй хэргийг,

Нэхэмжлэгчийн давж заалдах гомдлоор, нэхэмжлэгч Ж Х (H d S), хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Х.Б нарыг оролцуулан хянан хэлэлцэв.

ТОДОРХОЙЛОХ нь:

1.Нэхэмжлэлийн шаардлага: Нэхэмжлэгч Бүгд Найрамдах Франц Улсын иргэн Ж Х (H d S) нь Монгол Улсын Засгийн газарт холбогдуулан Монгол Улсын Засгийн газрын 2021 оны 193 дугаар тогтоолын хавсралтаар баталсан “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам”-ын (2021 оны 07 дугаар сарын 07) 1.1, 1.3 дугаар заалт, Хоёр. “Албадан гаргах шийдвэр” Гурав. “Албадан гаргах ажиллагаа гэдэг” хэсэг, 4.4 дүгээр дэд хэсэг (бүтнээр нь буюу агуулсан бүх заалттай нь хамт) 5.2, 5.3, 5.4 дүгээр заалт, Зургаа. “Албадан гаргасан гадаадын иргэнийг Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг сунгах” хэсгийг хүчингүй болгуулах” нэхэмжлэлийн шаардлага гаргажээ.

2.Хэргийн нөхцөл байдал:

2.1.Монгол Улсын Засгийн газрын 2021 оны 07 дугаар сарын 07-ны өдрийн “Журам шинэчлэн батлах тухай” 193 дугаар тогтоолоор Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.2.3-т заасныг үндэслэн “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам”-ыг шинэчлэн баталжээ. 

2.2.Нэхэмжлэгч Бүгд Найрамдах Франц Улсын иргэн Ж  Х (H d S)-ээс:

-Маргаан бүхий журмын заалтууд нь Монгол Улсын олон улсын эрх зүй, гэрээгээр хүлээсэн үүрэг, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн холбогдох зүйл заалтуудыг, тухайлбал хууль дээдлэх, шударга ёсны зарчим, амьд явах, тэгш эрх, шүүхээр шүүлгэх зэрэг хүний үндсэн эрхүүдийг зөрчсөн; 

-Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1, 27 дугаар зүйлийн 27.3.1, 27.3.2, 40 дүгээр зүйлийн 40.2 нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1, Арван есдүгээр зүйлийн 2 дахь заалт, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт хоёрын 14.1, 17, 19 дүгээр зүйлийг зөрчсөн;

-Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.3.1, 11.3.2, 11.3.6, 11.3.8 дахь заалтууд нь тайван хуран цуглах эрхийг хэтэрхий хязгаарласан, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 21 дүгээр зүйл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн...;

-Хариуцагч маргаан бүхий журмыг батлахдаа нөлөөллийн шинжилгээ, хэлэлцүүлэг хийгээгүй, Гадаадын иргэн харьяатын газар, Хүний эрхийн комиссоос ч санал аваагүй нь Захиргааны ерөнхий хуулийн 61 дүгээр зүйлийн  61.2, 61.4, 62 дугаар зүйлийн 62.2-т заасныг зөрчсөн...;

-Маргаан бүхий журмын заалтууд нь захиргаанд дураараа авирлах боломжийг олгосон нь хууль бус... Иймд нэхэмжлэлийг хангаж өгнө үү...” гэсэн агуулгаар маргасан.

Хариуцагч Засгийн газрын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч нэхэмжлэлийг эс зөвшөөрч “... Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 1, Арван наймдугаар зүйлийн 5 дахь хэсэгт заасан эрх зүйн зохицуулалтын хүрээнд гадаадын иргэний эрх зүйн байдлыг тогтоож, гадаадын иргэн Монгол Улсад орох, гарах, дамжин өнгөрөх, оршин суухтай холбогдсон харилцааг Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль болон түүнийг дагалдаж гарсан Засгийн газрын 2021 оны 192, 193, 194 дүгээр тогтоолуудаар зохицуулж байна. Маргаан бүхий журмаар Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээнд заасан хүний эрхийг зөрчөөгүй, хуульд заасан журмын дагуу гарсан хууль ёсны акт тул нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгож өгнө үү...” гэсэн агуулга бүхий тайлбар өгсөн.

3.Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх маргааныг анхан шатны журмаар хэлэлцэж, Захиргааны ерөнхий хуулийн 60 дугаар зүйлийн 60.1.1, 61 дүгээр зүйлийн 61.1, 61.2, 61.3, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.2, 9.2.3 дахь заалтыг тус тус баримтлан нэхэмжлэгчийн нэхэмжлэлийг бүхэлд нь хэрэгсэхгүй болгож шийдвэрлэхдээ дараах дүгнэлтийг хийсэн байна. Үүнд:

3.1.“...Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам (цаашид Журам гэх)-ын шинэчилсэн найруулгын төслийн талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны танилцуулга, яамдууд болон Цагдаагийн ерөнхий газар, Хил хамгаалах ерөнхий газар зэрэг байгууллагуудаас санал ирүүлсэн байх бөгөөд Хүний эрхийн үндэсний комисс, Гадаадын иргэн, харьяатын газраас зайлшгүй санал авах байсан, энэ нь хууль тогтоомж зөрчсөн гэж үзэх боломжгүй бөгөөд Засгийн газрын 2021 оны 193 дугаар тогтоолын 2 дахь заалтаар энэ журмын хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллахыг Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд болон Гадаад харилцааны сайдад үүрэг болгосон байх бөгөөд эдгээр яамдаас саналыг авсан болох нь тогтоогдсон. Хүний эрхийн үндэсний комисс, Гадаадын иргэн, харьяатын газраас санал аваагүй Журмыг баталсан нь Захиргааны ерөнхий хуулиар зохицуулсан шаардлага хангаагүй, хуульд нийцээгүй хэмээн шүүхээс үзэж хүчингүй болгох үндэслэлгүй.

3.2.Гадаадын иргэд нь Монгол Улсад хувийн хэргээр оршин суухдаа суралцах, эсхүл хөдөлмөрлөх, гэр бүлийн болон хувийн бусад ажлаар оршин суухдаа өөрийн үйл ажиллагаа явуулахыг хүссэн зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх боломжтой, энэ эрхийг нь дээрх журмын зохицуулалт хязгаарлаагүй.

3.3.Мөн Гадаадын иргэнд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй байвал Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7, Журмын Дөрөв, 4.4.10-т зааснаас үзвэл ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан гэж дан ганц Журмаар зохицуулаагүй, хуулиар тогтоосон зохицуулалтыг илүү тодорхой, ойлгомжтой байдлаар зааж өгсөн байх бөгөөд Журмын энэхүү заалт нь хууль зөрчөөгүй.

3.4.Зөвшөөрлийн тухай хуулиар тогтоосон зарим төрлийн үйл ажиллагаа эрхлэх, байгалийн баялаг болон төрийн өмчийг хязгаартайгаар ашиглахад эрх бүхий этгээдээс олгох зөвшөөрөлтэй холбоотой харилцаанд мөрдөгдөх бол гадаадын иргэний тухайд Монгол Улсад орох, гарах дамжин өнгөрөх, оршин суухтай холбоотой харилцааг Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулиар зохицуулсан, эдгээр хуулийн зорилго зохицуулах зүйл нь ялгаатай байх тул нэхэмжлэгчийн энэ талаарх тайлбарыг хүлээн авах үндэслэлгүй.

3.5...Ирсэн зорилгоосоо өөр зорилгоор үйл ажиллагаа явуулсан бол Монгол Улсаас албадан гаргахаар журамлах үндэслэлгүй талаарх хууль зүйн үндэслэл буюу ийнхүү журамласан нь хууль бус, түүний улмаас нэхэмжлэгчийн эрх зөрчигдсөн, зөрчигдөж болзошгүй талаарх тайлбар үндэслэлгүй, Монгол Улсад оршин суух явцдаа өөрийн үйл ажиллагаа явуулахыг хүсэж буй зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх, зөвшөөрөл авах эрхийг нь нэхэмжлэгчийн маргаж буй Журам, түүний зохицуулалтууд хязгаарласан болох нь тогтоогдохгүй байна.

3.6.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван наймдугаар зүйлийн 1, 5 дахь хэсэг, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 7 дугаар зүйлийн 7.1, 7.2, 7.4,  7.4.4-т зааснаас үзэхэд Монгол Улсын хувьд Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлыг хуулиар тогтоож, зарим эрхийг олон улсын хэм хэмжээ, үндэсний аюулгүй байдал зэргийг харгалзан хүний салшгүй эрхээс бусад эрхэд хуулиар хязгаарлалт тогтоож болохоор зохицуулсан байх бөгөөд нэхэмжлэгчийн нэхэмжлэлийн шаардлагад дурдсан үндэслэлээр Журмын заалтуудыг хүчингүй болгох үндэслэл тогтоогдоогүй, хүчингүй болгосноор нэхэмжлэгчийн зөрчигдсөн гэж буй амьд явах, жагсаал цуглаан хийх, хувийн болон гэр бүлийн амьдралын эрх, эрүүдэн шүүлгэхгүй байх, хүний үндсэн эрх, хөрөнгө оруулалтын эрх, Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан эрхүүд сэргэх талаар нэхэмжлэгчээс үндэслэл бүхий тайлбар, нотолгоог гаргаж маргаагүй.

3.7…Маргаан бүхий Журмын заалтууд Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх талаар захиргааны хэргийн шүүхээс дүгнэлт өгөх боломжгүй.

3.8.Монгол Улсаас Франц Улс руу одоогоор галт тэрэг явах боломжгүй, шууд нислэг байдаггүй, Журамд албадан гаргах замыг иргэн биш, харин Гадаадын иргэн, харьяатын газар ямар шалгуураар сонгохыг заагаагүй, дамжин өнгөрөх улс цөөхөн,... БНХАУ нь албан ёсоор цаазаар авах ялыг, албан бусаар эрүү шүүлтийг бөөнөөр, ялангуяа хүний эрхийг хамгаалагчдын эсрэг хэрэглэдэг… БНХАУ, Орос улс Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенцод гарын үсэг зураагүй, энэхүү Журмаар намайг эрүү шүүлтийн аюулд оруулаагүй ч гэсэн ирээдүйд тус аюулд оруулж болзошгүй гэж нэхэмжлэгч тайлбарласан боловч Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 38 дугаар зүйлийн 38.1, 38.2, 38.2.1, 38.2.2, 38.2.3-т зааснаас үзвэл албадан гаргах гадаадын иргэнийг харьяалах улсад нь шилжүүлэх, урьд нь оршин сууж амьдарч байсан, төрсөн улсад нь гэх зэргээр хуулиар тодорхой зохицуулсан байх тул энэ талаарх тайлбарыг хүлээн авах үндэслэлгүй.

3.9.Маргаан бүхий Журмын 7.1-д  зааснаас үзвэл нэхэмжлэгчийн “...Албан хаагч, дарга, байцаагч дур мэдэн шийдвэрлэх, шүүхийн өмнө эрх, тэгш байх зарчим зөрчигдсөн” гэх үндэслэл үгүйсгэгдэнэ. Ийнхүү албадан гаргах шийдвэртэй холбоотойгоор гадаадын иргэн холбогдох байгууллагад, шүүхэд гомдол гаргах эрхтэй байх бөгөөд энэхүү шийдвэр хууль тогтоомжид нийцсэн эсэх, гомдол гаргагчийн эрхийг зөрчсөн эсэх талаар шүүхэд хандах эрхийг хязгаарласан болох нь тогтоогдохгүй байна.

3.10.Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 2, Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 1-д тус тусын харилцааг холбогдох хууль тогтоомжоор зохицуулсан байх бөгөөд Журмын заалтууд нь нэхэмжлэгчийн дурдаж байгаачлан жагсаал, цуглаан хийх, амралтын өдрүүдээр хүүхдүүддээ шашны номлол заах гэх мэт эрхийг хязгаарласан зохицуулалт агуулаагүй байна. Журмын холбогдох заалт нь тодорхой тохиолдолд нэхэмжлэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчөөгүй, ирээдүйд зөрчиж болзошгүй гэх үндэслэл тогтоогдохгүй байх тул нэхэмжлэлийн шаардлагыг бүхэлд нь хэрэгсэхгүй болгох нь зүйтэй ...” гэх зэргээр дүгнэжээ.

4.Нэхэмжлэгч Бүгд Найрамдах Франц Улсын иргэн Ж  Х (H d S) давж заалдах журмаар гаргасан гомдолдоо: “… Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн 221/ШШ2023/0027 дугаар шийдвэрийг Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 121 дүгээр зүйлийн 121.1.4-т заасны дагуу бүхэлд нь хүчингүй болгож, хэргийг тус шүүхээр дахин хэлэлцүүлэхээр буцааж өгнө үү.

4.1…Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн хуулийн заалтууд: “Ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан”

Үндсэн хуульд заасан нь: Нэгдүгээр зүйл. 2.Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн. Эрх чөлөөний зарчим бол нийгэм, бусдын эрх чөлөө, бусад зарчмуудыг хамгаалахад яг шаардлагатай хязгаарлал, хорионоос гадна бүх зүйлс зөвшөөрөлтэй гэсэн үг. Эрх чөлөө бол ерөнхий дэглэм, хорио бол онцгой тохиолдол. Энэ чухал ойлголтыг Улсын Их хурал 2022 оны 06 дугаар сарын 17-ны өдөр Зөвшөөрлийн тухай хуулийг батлахдаа дахин заасан.

1.3 дугаар зүйл. Хуулийн үйлчлэх хүрээ. 1.Хүн, хуулийн этгээд хуулиар хориглосон, эсхүл энэ хуулийн 8.1, 8.2 дугаар зүйлд заасан тусгай болон энгийн зөвшөөрөлтэйгөөр эрхлэхээс бусад төрлийн үйл ажиллагааг хууль тогтоомжид нийцүүлэн чөлөөтэй эрхэлж болно. Гэхдээ Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1, 37 дугаар зүйлийн 37.1.7-д эрх чөлөөний зарчмын яг эсрэг зарчмыг заасан бүх үйл ажиллагаа хориотой, харин оршин суух зөвшөөрөлд нэг үйл ажиллагаа заасан бол зөвхөн түүнийг явуулах боломжтой, оршин суух зөвшөөрөлд үйл ажиллагаа заагаагүй бол ямар ч үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй, үүнээс гадна үйл ажиллагаа болгоны төлөө зөвшөөрөл гуйж болно. Ийм тохиолдолд алба хаагч зөвшөөрч эсвэл зөвшөөрөхгүй байж болно.

Гадаадын иргэний хувьд хорио бол ерөнхий дэглэм, зөвшөөрөл бол онцгой тохиолдол, тиймээс энэ ерөнхий хорио тавьсан заалт нь Үндсэн хуулийг ноцтой зөрчсөн. Ийм асуудлыг Үндсэн хуулийн цэцийн “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулийн зарим заалт Үндсэн хууль зөрчсөн тухай маргааныг хянан хэлэлцсэн тухай” 1994 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн дүгнэлтэд шийдсэнээр аль хэдийн шийдвэрлэсэн... Тиймээс “шашныг сурталчлах” гэдэг үг хэллэг Үндсэн хуульд ч, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад ч байхгүй ч гэсэн гадаадын иргэний энэ ганц үйл ажиллагааны эрхийг хаахдаа Үндсэн хуулийг зөрчсөн. “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан" гэдэг зөрчлийг хуульчлахдаа бараг бүх үйл ажиллагааны эрхийг хааж Үндсэн хуулийг зөрчсөн. Түүнчлэн Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7 дахь заалт нь Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйл, Арван наймдугаар зүйлийн 5, Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Зургадугаар зүйлийн 2, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 1, 4 дүгээр зүйлийн 2-р хэсэг, 18 дугаар зүйлийн 3, 19 дүгээр зүйлийн 3, 21 дүгээр зүйл, 22 дугаар зүйлийн 2, 26 дугаар зүйлийг ноцтой зөрчсөн байна.

4.2.Эрх чөлөөгөө эдлэхдээ Монгол Улс, хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийх: Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1, 8.1.1 дэх заалтууд нь Үндсэн хуулийн Хоёрдугаар зүйл, Арван зургадугаар зүйл, Арван наймдугаар зүйлийн 5, Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Зургадугаар зүйлийн 2, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 1, 4 дүгээр зүйлийн 2, 18 дугаар зүйлийн 3, 19 дүгээр зүйлийн 3, 21 дүгээр зүйл,  22 дугаар зүйлийн 2, 26 дугаар зүйлийг ноцтой зөрчсөн. Үндсэн хууль, олон улсын гэрээнд заасан хүний эрхийг хязгаарлах шалгуурууд нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1-д заасан “Улсын эрх ашиг”, “хүний хууль ёсны ашиг сонирхол” хоёрыг агуулаагүй учраас энэ заалт нь хүний эрхийг хэт хязгаарласан. Гадаадын иргэн компани байгуулахдаа өрсөлдөгч хүнийхээ хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын иргэн хүнсний дэлгүүр үлдсэн сүүлийн ганц талхыг худалдан авахдаа түүний дараа ирэх хүний хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын иргэн авто зогсоолд үлдсэн сүүлийн ганц байранд автомашинаа зогсоохдоо түүний дараа ирэх хүний хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын иргэн сүмийг байгуулахад туслахдаа бусад шашнууд лам нар, шашинтнуудын ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж байгаа гэж үзэж болно.

Гадаадын иргэн санаа бодлоо илэрхийлэхдээ эсрэг санаатай хүмүүсийн хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын иргэн тайван хуран цуглахад бусдыг урихдаа яг тэр цагт өөр үйл ажиллагаанд  тус хүмүүсийг урих хүний хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын иргэн аливаа зорилготой холбоо байгуулахдаа эсрэг зорилготой хүмүүсийн хууль ёсны ашиг сонирхолд  харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын иргэн  Монгол Улсыг шүүмжлэхдээ тус улсын эрх ашигт харш үйлдэл хийж байгаа гэж, гадаадын дипломат иргэн нь Монгол Улстай аливаа гэрээг байгуулахгүй байх эсвэл  Монгол Улсыг аливаа олон улсын байгууллагаас гаргахыг өөрийнхөө Засгийн газарт санал болговол  тус улсын эрх ашигт харш үйлдэл хийж байгаа гэж тус тус үзэж болно. 

Үнэндээ хэзээ ч ямар ч хүний  ямар ч “хууль ёсны ашиг сонирхол”-д харш болохгүй үйл, ажиллагааг төсөөлөхөд хэцүү. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1 дэх заалт нь хүний эрхийг хязгаарлахаас илүү үгүй болгосон. Энэ заалтыг баримтлуулбал Монгол Улсад нэг ч гадаадын иргэн үлдэхгүй байх, уг заалт өөрөө Монгол Улсын эрх ашигт харш юм. Түүнчлэн энэ заалт нь зөвхөн гадаадын иргэдэд хамаардаг. Монгол Улсын иргэн нь Монгол Улсын хууль тогтоомж болон олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ Монгол Улсын эрх ашиг, тус улсын иргэний болон бусад хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийж болно. Энэ заалт нь Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 1, 26 дугаар зүйлийг ноцтой зөрчсөн. Бодитоор ийм заалтыг бүтнээр баримтлуулах боломжгүй тул Засгийн газар, алба хаагчид дур мэдэн ашиглах боломжтой. Мөн гадаадын иргэн нь өөр хүнийг, Монгол Улсыг шүүмжилсэн эсвэл өөр байгууллагад, иргэнд өрсөлдөгч болсон бол Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1-д заасныг зөрчсөн гэж богинохон бодолтой алба хаагч, харин ингэхдээ дэм тус болсон гэж илүү ухаантай алба хаагч тус тус үзэж болно.

Тиймээс Засгийн газар, алба хаагчид энэ заалтыг дур мэдэн тайлбарлаж ашиглах боломжтой тул энэ заалт нь Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2-т заасан шударга ёс, хуулийг дээдлэх зарчим болон Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 26-д заасан хуулийн өмнө эрх тэгш байх зарчмыг зөрчсөн. Тухайлбал Монгол Улсад суугаа Америкийн нэгдсэн улсын сайд нь ярилцлага өгөхдөө “хуулийн хэрэгжилт сул, тогтворгүй, авлига, хүнд суртал хэмээх гурван асуудалтай” гэж Монгол Улсыг шүүмжилсэн ч тус улсын нэр хүндийг гутааж Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1-д заасныг зөрчсөн гэж Засгийн газар үзэж элчин сайдыг албадан гаргаагүй, харин гадаадын өөр иргэн яг адилхан үг нийтээр хэлбэл түүнийг буруутгаж болно.

4.3.Оршин суух зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон шалтгааныг тайлбарлах үүрэг хүлээхгүй: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйл. 1.Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна. Арван зургадугаар зүйл. Монгол Улсын иргэн дараахь үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ: 17/төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад: 14 дүгээр зүйлийн 1.Шүүх ба тусгай шүүхийн өмнө бүх хүн тэгш эрхтэй. Хүн бүр өөрт тулгасан эрүүгийн хэргийг хянан хэлэлцүүлэх буюу иргэний нэхэмжлэлийн хүрээнд эрх, үүргээ тодорхойлуулахдаа хуулийн дагуу байгуулагдсан эрх бүхий, хараат бус, тал үл харах шүүхээр нээлттэй, шударгаар шүүлгэх эрхтэй. 17 дугаар зүйлийн 1.Хэний ч хувийн болон гэр бүлийн амьдралд хөндлөнгөөс дур мэдэн буюу хууль бусаар оролцох, орон байранд нь буюу захидал харилцааных нь нууцад дур мэдэн буюу хууль бусаар халдах, эсхүл нэр төр, алдар хүндэд нь хууль бусаар халдахыг хориглоно. 2.Хүн бүр тийм оролцоо, халдлагаас хуулиар хамгаалуулах эрхтэй. 19 дүгээр зүйлийн 2.Хүн бүр санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрхэнд төрөл бүрийн мэдээлэл болон үзэл санааг улсын хил хязгаарыг үл харгалзан амаар, бичгээр эсхүл хэвлэлийн буюу уран сайхны аргаар эсхүл өөрийн сонгосон бусад аргаар эрж хайх, хүлээн авах, түгээх эрх чөлөө багтана гэж заасан.

НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны “Пактын хувьд гадаадын иргэдийн байдал” гэдэг ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №15-д тайлбарласан нь: 5.Пактад оролцогч улсын нутаг дэвсгэрт нэвтрэх, оршин суух эрхийг гадаадын, иргэдэд зөвшөөрч хангаагүй. Зарчмын хувьд нутаг дэвсгэртээ хэнийг хүлээн авахаа төр өөрөө шийдэх ёстой. Гэсэн хэдий ч зарим тохиолдолд нэвтрэх оршин суухтай холбоотойгоор ч гэсэн гадаадын иргэн нь пактын хамгаалалтыг эдэлж болно. Тухайлбал аливаа алагчлалгүй байх, хүнлэг бус харьцааны хорио, гэр бүлийн амьдралыг хүндэтгэхтэй холбоотой асуудлууд гарч ирвэл ийм тохиолдол гардаг. Мөн НҮБ-ын Арьс үндсээр алагчлах үзлийг устгах хорооны “Өөрийн улсын иргэн бус хүмүүсийг алагчлахгүйн талаарх XXX ерөнхий зөвлөмж”-ийн 28 дугаар хэсэгт заасан нь: Өөрийн улсын иргэн бус хүмүүсийн гэр бүлийн амьдралын эрхэд хэтэрхий муу нөлөөлөх тохиолдолд, тэднийг, ялангуяа урт хугацаанд амьдарсан орон суугчдыг албадан гаргахаас зайлсхийх; Хүнийг албадан гаргахдаа хувийн ба гэр бүлийн амьдралд маш их оролцож халддаг, тус хүний ямар ч зөрчил гаргаагүй эхнэр, нөхөр, хүүхдүүдэд шууд нөлөөлдөг. Тиймээс ийм шийдвэрийг шүүгчээр шалгуулах бүтэн боломжийг олгох ёстой.

Харин Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.3-т Дараахь тохиолдолд гадаадын иргэнд Монгол Улсад хувийн хэргээр оршин суух зөвшөөрөл олгохоос болон уг зөвшөөрлийн хугацааг сунгахаас татгалзах буюу хүчингүй болгож болно, 27.3.1-д “тагнуул, цагдаагийн байгууллагын саналыг үндэслэн”, 27.3.2-т “энэ хуульд заасан виз, бүртгэл, оршин суух журмыг 2 буюу түүнээс дээш удаа зөрчсөн”, 40 дүгээр зүйлийн 40.2-т “Гадаадын иргэний асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага нь энэ хуулийн 27.3-т заасны дагуу татгалзсан хариу өгсөн тохиолдолд шалтгааныг нь тайлбарлах үүрэг хүлээхгүй” гэж тус тус заасан, энэ хууль нь албадан гарах шалтгааныг албадан гаргах гадаадын иргэнд мэдэгдэх үүргийг хүлээхгүйгээр шүүхэд үр нөлөөтэй хандах эрхийг үгүй болгосон бөгөөд Гадаадын иргэн харьяатын газар нь тус гадаадын иргэн хоёрын хоорондох шүүхийн өмнөх тэгш байдлыг зөрчсөн, яагаад гэвэл Гадаадын иргэн харьяатын газар нь албадан гаргах шалтгааныг мэднэ, харин гадаадын иргэн үүнийг мэдэхгүй байж болно. Түүнчлэн ихэнх тохиолдолд тус мэдээлэл бол “зохих нууц” биш. Тиймээс Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 40 дүгээр зүйлийн 40.2 дахь заалт нь Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр  зүйлийн 1, Арван есдүгээр зүйлийн 2, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт хоёрын 14 дүгээр зүйлийн 1, 17 дугаар зүйл, 19 дүгээр зүйлийг зөрчсөн.

4.4.Жагсаал, цуглаан хийх эрхийн хэт хязгаарлал: Үндсэн хуулийн  Арван зургадугаар зүйл. Монгол Улсын иргэн дараахь үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ: 16/итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад заасан нь: 21 дүгээр зүйл. Тайван хуран цуглах эрхийг хүлээн зөвшөөрнө. Энэхүү эрхийг эдлэхэд ардчилсан нийгэмд үндэсний буюу нийгмийн аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэнд, ёс суртахууныг хамгаалах, эсхүл бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалах эрх ашгийн үүднээс хуулийн дагуу тогтоосноос өөр хязгаарлалт хийж болохгүй.

НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны 2020 онд гаргасан Тайван хуран цуглах эрхийн (21 дүгээр зүйл) тухай, ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №37-д тайлбарласан нь: 5.Хүн бүр тайван хуран цуглах эрхтэй. Тус улсын иргэд ч, иргэд бус ч адил. Тухайлбал гадаадын иргэд, (бичиг баримттай ч бичиг баримтгүй ч) цагаачид, орогнол хүсэгчид, дүрвэгсэд, харьяалалгүй хүмүүс үүнийг эдэлж болно. 64.Журамлах, аюулгүй байдал, эмнэлгийн тусламж, цэвэрлэгээ, тайван хуран цуглахтай холбоотой бусад нийтийн үйлчилгээг үзүүлэх эсвэл тэдний зардлыг төлөхийг оролцогчид эсвэл зохион байгуулагчдаас шаардах нь 21 дүгээр зүйлтэй нийцдэггүй. 65.Зохион байгуулагчид болон оролцогчид цуглаанд тавигдах хууль ёсны шаардлагыг дагаж мөрдөх ёстой бөгөөд тэд өөрсдийн хууль бус үйлдэл, тэр дундаа бусдыг тухирсан тохиолдолд хариуцлагыг нь хүлээлгэж болно.

Хэрэв онцгой тохиолдолд зохион байгуулагчдын шууд үүсгээгүй хохирол, гэмтлийн хариуцлагыг тэдэнд хүлээлгэвэл үүнийг зохион байгуулагчид нь хохирол, гэмтлийг үндэслэлтэйгээр урьдаас мэдээд урьдчилан сэргийлэх боломжтой байсны нотолгоотой тохиолдлуудад хязгаарлах ёстой. Зохион байгуулагчид шаардлагатай тохиолдолд зохицуулагчид томилох нь сайн туршлага гэхдээ энэ нь хуулиар хүлээх үүрэг байх ёсгүй. 67.Хууль бус үйлдэл хийсний нь төлөө тайван цуглаан зохион байгуулагчид болон оролцогчдод эрүүгийн болон захиргааны хариуцлага хүлээлгэх тохиолдолд ийм шийтгэл нь зөрчлийн төвшинтэй адил, алагчлах мөн чанаргүй байх ёстой бөгөөд хоёрдмол утгатай, хэт өргөнөөр тодорхойлсон гэмт хэрэгт үндэслэх эсвэл конвенцын хамгаалсан хандлагыг дагах ёсгүй. 71.Шаардлагатай тохиолдолд удахгүй болох байсан хурал цуглааныг эрх баригчдад мэдэгдээгүй нь уг чуулганд оролцох үйлдлийг хууль бус гэж үзэхгүй бөгөөд энэ нь өөрөө хурал цуглааныг тараах, оролцогч, зохион байгуулагчдыг баривчлах, оролцогчид эсвэл зохион байгуулагчдыг эрүүгийн гэмт хэрэгт буруутгах зэрэг зохисгүй шийтгэл ногдуулах үндэслэл болохгүй. (...) 72.Урьдчилан төлөвлөсөн хурал цуглааны талаар мэдэгдэх аливаа шаардлагыг дотоодын хууль тогтоомжид заасан байх ёстой.

Урьдчилан мэдэгдэх хамгийн бага хугацаа нь нөхцөл байдал, цуглааныг хөнгөвчлөх шаардлагатай арга хэмжээний төвшнөөс хамаарч өөр өөр байж болно, гэхдээ хэтэрхий урт байж болохгүй. Хэрэв мэдэгдэл өгөхөөр хязгаарлалт тогтоосон бол түүнд эсэргүүцэн шүүхэд буюу бусад байгууламжид хандах цаг хугацаа олгохын тулд үүнийг эрт мэдэгдэх хэрэгтэй. Цугларалтын шинж чанар, байршил, хязгаарлагдмал хэмжээ, үргэлжлэх хугацаа зэрэг шалтгаанаар бусдад үзүүлэх нөлөөллийг хамгийн бага гэж үндэслэж тооцох хурал цуглаануудыг аливаа мэдэгдлийн дэглэмд хамруулах ёсгүй. Мэдэгдэх хугацаа дутах аяндаа хуран цуглах тохиолдолд мэдэгдэл өгөхийг шаардах ёсгүй. “Төвшинтэй адил” байх зарчмыг пропорциональ ч “тохирсон хэм хэмжээнд байх” ч гэдэг. Монгол Улсын гишүүнээр элссэн Европын Аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллагын “Жагсаал, цуглааны үеэр хэв журам сахиулахад баримтлах хүний эрхийн гарын авлага”-д төсөөтэй тайлбар байна.

15-р хуудаснаас: Жагсаал, цуглаан нь баяр тэмдэглэх, үйл явдлыг тэмдэглэн өнгөрүүлэх, эсэргүүцэх гэх зэрэг олон янзын зорилготой байж болно. Тайван жагсаал, цуглаан хийх эрхийг хэрэгжүүлэх нь хамтын үзэл бодлоо дамжуулах, саналаа илэрхийлэх хэрэгсэл юм. Үүнд олон янзын, шүүмжлэлт, радикал буюу эрс шинэчлэлт, нийтлэг бус болон цөөнхийн зэрэг олон үзэл бодлын илэрхийлэл ордог. Радикал болон цөөнхийн үзэл бодлыг илэрхийлэх нь нийгмийн бусад гишүүдэд тодорхой хэмжээгээр доромжлон халдаж байгаа мэт боловч, үйл ажиллагаа нь тайван хэвээр байгаа цагт хамгаалж, зохицуулах ёстой. Жагсаал, цуглааны нэлээдгүй нь өдөр тутмын үйл ажиллагаанд тодорхой хэмжээний саад учруулдаг; зам, гудамж талбайг эзлэх, эсвэл замын хөдөлгөөн, явган зорчигч, бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөөлж болзошгүй. Үндсэн эрх чөлөөгөө хэрэгжүүлэхээс үүдэлтэй ийм саад тасалдалд ямар нэг хэмжээгээр хүлээцтэй хандах ёстой. Нийтийн эзэмшлийн талбай нь бусад төрлийн үйл ажиллагаа явуулахтай адил хүмүүсийн жагсаж, цуглах боломжтой газар гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой бөгөөд тийм ч учраас энэхүү жагсаж цуглах эрхийг зохицуулж өгөх ёстой.

22-р хуудаснаас: Зайлшгүй байдал: Ардчилсан нийгэмд жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөг хязгаарлах нь үндэсний аюулгүй байдал, нийтийн аюулгүй байдал, нийтийн хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахууныг хамгаалах, бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалах ашиг сонирхолд зайлшгүй шаардлагатай байх ёстой. Зайлшгүй шаардлагатай эсэхийг нягтлахад тодорхой нөхцөл байдалд жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөг хязгаарлах “нийгмийн хойшлуулшгүй хэрэгцээ” үүссэн эсэх нотолгоо байхыг шаарддаг. Мэдэгдэл: Олон улсын хүний эрхийн тухай хуулийн дагуу дотоодын хууль тогтоомжид жагсаал, цуглаан хийх талаар урьдчилан мэдэгдэх шаардлагагүй байдаг. Тэр ч байтугай, аливаа нээлттэй нийгэмд олон янзын жагсаал, цуглаан дээр ямар ч хэлбэрийн албан ёсны зохицуулалт шаардлагагүй. Иймд зөвхөн жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөг зохицуулах, мөн үндэсний аюулгүй байдал, нийтийн аюулгүй байдал, нийтийн хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалахад шаардлагатай зохицуулалтыг төрөөс хэрэгжүүлэх зорилгоор л урьдчилан мэдэгдэх шаардлагыг тавьдаг. (...)

25-р хуудаснаас: Зардал. Аюулгүй байдал, аюулгүй ажиллагааг хангахад шаардагдах зардал (хэв журам сахиулах, замын хөдөлгөөний зохицуулалт зэрэг)-ыг төрийн байгууллага бүрэн хариуцах ёстой. Цагдаагийн хэв журам зохих ёсоор сахиулсны төлөө төр санхүүгийн ямар нэгэн төлбөр авах ёсгүй. (...)

102-р хуудаснаас: Жагсаал, цуглааныг зохицуулагч: Жагсаал, цуглааныг зохион байгуулагчид арга хэмжээг зохицуулах, хууль ёсны дагуу тогтоосон аливаа хязгаарлалтыг дагаж мөрдөхийг баталгаажуулах үүднээс тодорхой танигдахаар хүмүүсийг томилон ажиллуулах нь сайн туршлага (гэхдээ хуулиар хүлээх үүрэг байх ёсгүй) юм. Эдгээр хүмүүс нь хууль сахиулах байгууллагын албан тушаалтны эрх мэдэл эдлэхгүй, мөн хүч хэрэглэх ёсгүй, харин оронд нь шаардлагатай үед оролцогчдод зөвлөмж өгөх, эсвэл ятгах замаар жагсаал, цуглаанд оролцогчдыг хамтран ажиллуулах зорилготой байх ёстой.

111-р хуудаснаас: Аяндаа бий болдог жагсаал, цуглаан: Зарим тохиолдолд жагсаал, цуглааныг цаг үеийн чухал асуудал, эсвэл нэн яаралтай шийдвэрлэх асуудлаас үүдэн зохион байгуулдаг бөгөөд зохион байгуулагчид болон оролцогчид нь богино хугацаанд цугларах хүсэлтэй байж болно. Ийм нөхцөлд жагсаал, цуглаан зохион байгуулах хууль ёсны мэдэгдэл хүргүүлэх боломжгүй байдаг. (...)

138-р хуудаснаас: Нэр томьёоны тайлбар (...) Тохирсон хэм хэмжээнд байх зарчим нь эрх бүхий байгууллагуудыг зорьж буй хууль ёсны зорилгодоо хүрэхийн тулд хөндлөнгөөс оролцохдоо хэзээд хамгийн эцсийн арга хэрэгсэл болгон ашиглахыг шаарддаг.

Гэхдээ Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуульд заасан нь: 11 дүгээр зүйл. Жагсаал, цуглааныг зохион байгуулагч түүний үүрэг 3.Жагсаал, цуглааныг зохион байгуулагч дараахь үүрэг хүлээнэ: 1/жагсаал, цуглаан хийх газарт нийгмийн хэв журам, иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах; 2/хот, суурин газрын нийтийн аж ахуй, зүлэг, таримал, бусдын өмч хөрөнгөд хохирол учруулахгүй байх, жагсаал, цуглааны дараа гудамж, талбайг цэвэрлэж хэвийн байдалд оруулах; 6/ жагсаал, цуглааны үеэр гудамж, замын хөдөлгөөнийг бүслэн хаах, аливаа байгууллагын хэвийн ажиллагааг алдагдуулах, дотоод хэрэгт нь оролцоход чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулахгүй байхыг оролцогчдод урьдчилан анхааруулж, энэхүү шаардлагыг чандлан сахиулах; 8/Нийслэл Улаанбаатар хотын Сүхбаатарын талбайд жагсаал, цуглаан зохион байгуулахдаа гэр, майхан, бусад түр орогнох байр барих болон хоноглохгүй байх, түүнчлэн бүх төрлийн тээврийн хэрэгсэл, ердийн хөсөг нэвтрүүлэхгүй байх. “Хэв журам” гэдэг нь тийм ч их тодорхой ойлголт биш.

Нэхэмжлэгчийн мэдсэнээр зөвхөн “Иргэний нисэхийн аюулгүй байдлын журам”-д хэв журмын тодорхойлолт бий, харин зөвхөн нисэхийн аюулгүй байдлын хүрээнд хамардаг. Зөрчлийн тухай хуулийн 5 дугаар бүлгийг “Нийтийн хэв журам, аюулгүй байдлын эсрэг зөрчил” гэдэг,  харин “хэв журам” гэдгийн тодорхойлолтыг агуулаагүй. Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн дээрх заалтууд нь тайван хуран цуглах эрхийг хэтэрхий хязгаарлах, цагдаагийн эрх мэдэлгүй зохион байгуулагчид цагдаагийн үүргийг хүлээлгэхдээ Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 21 дүгээр зүйл, Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйл, Арван зургадугаар  зүйл, Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Зургадугаар зүйлийг зөрчсөн.

4.5.Жагсаал, цуглаан хийх эрхийг тэгш бус эдлүүлдэг: Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад заасан нь: 2 дугаар зүйл. 1.Энэхүү пактад оролцогч улс бүр нутаг дэвсгэртээ болон харьяалалдаа байгаа бүх хүний энэхүү пактаар хүлээн зөвшөөрсөн эрхийг арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн буюу бусад үзэл бодол, үндэсний буюу нийгмийн гарал, хөрөнгө чинээ, төрсөн буюу бусад байдлаар ялгаварлахгүйгээр хүндэтгэн хангах үүрэгтэй.

Гэхдээ Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуульд заасан нь: 4 дүгээр зүйл. Жагсаал, цуглаан зохион байгуулах эрх. 1.Жагсаал, цуглааныг Монгол Улсын иргэн, улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн улс төрийн нам, төрийн бус байгууллага зохион байгуулах эрхтэй. 2.Хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол гадаад улсын иргэн, харьяалалгүй хүн Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу зохион байгуулагдаж байгаа жагсаал, цуглаанд оролцох эрхтэй. 11 дүгээр Зүйл. Жагсаал, цуглааныг зохион байгуулагч түүний үүрэг 3.Жагсаал, цуглааныг зохион байгуулагч дараахь үүрэг хүлээнэ: 5/ согтууруулах ундаа, мансууруулах буюу хорт бодис хэрэглэсэн болон сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийг жагсаал, цуглаанд оролцуулахгүй байх, жагсаал, цуглааны явцад согтууруулах ундаа хэрэглүүлэхгүй байх.

Сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийн тайван жагсаал, цуглаан хийх эрхийг хааж Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 21 дүгээр зүйлд заасан хүний эрхийг иргэншлийн болон сэтгэцийн байдлаар ялгаварлаж хангахдаа Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн 4 дүгээр зүйл, 11 дүгээр зүйлийн 3, 5 дахь заалт нь тус пактын 2 дугаар зүйлийг шууд зөрчиж Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Наймдугаар зүйлийн 5, Аравдугаар зүйл, Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Зургадугаар зүйлийг зөрчжээ.

4.6.Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хууль: Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 18 дугаар зүйлийн 3-т зааснаар шашин буюу шүтлэгээ номлох эрх чөлөөг зөвхөн хуулиар тогтоосон болон нийгмийн аюулгүй байдал, хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, бусдын үндсэн эрх, эрх чөлөөг хамгаалах шаардлагын үүднээс хязгаарлаж болно. Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 1-д заасны дагуу зохицуулахад шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөг Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 18 дугаар зүйлийн 3-т заасан шалтгаангүйгээр хэт хязгаарлаж тус пактыг, Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйл, Арван зургадугаар зүйлийн 15 дахь хэсгийг зөрчсөн. Тус хуулийн Есдүгээр зүйлийн 1-д зааснаар зохицуулахад Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 18 дугаар зүйлийн 1-ийг, Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлд шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөг заасан Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 15 дахь хэсгийг зөрчсөн. Мөн тус хуулийн Аравдугаар зүйлд зааснаар зохицуулахад жижиг зөрчлийг үндэслэж чухал хүний эрхийг зөрчих боломжтой. Өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн, зөрчил шийтгэл хоёрын төвшинтэй адил байх зарчмыг зөрчиж шударга ёсыг заасан Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийг, “олон улсын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг” заасан Аравдугаар зүйл, шашны эрх чөлөөг заасан Арван зургадугаар зүйлийн 15-д заасныг зөрчсөн.

4.7.Үндсэн хуулийг зөрчсөн заалтыг хэрэглэхгүй: Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-т Улсын дээд шүүх, бусад шүүх нь Үндсэн хуульд нийцээгүй, албан ёсоор нийтлээгүй хуулийг хэрэглэх эрхгүй, “Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж Үндсэн хуулийн цэц шийдсэн бол" гэж бичээгүй. Өөрөөр хэлбэл шүүх Үндсэн хуульд нийцээгүй хуулийг нь аль эсвэл хэрэглэхээс зайлсхийнэ, аль эсвэл Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.2-т  зааснаар Үндсэн хуульд нийцээгүй заалтын талаар Үндсэн хуулийн цэцэд хандах хэрэгтэй.

4.8.Шийдвэрлэх журмыг зөрчсөнөөс үүссэн үндэслэл: ...Шүүгчид тус шийдвэрийг бичгийн хэлбэрээр 14 биш 18 хоногийн дараа нь үйлдэж Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 108 дугаар зүйлийн 108.3-т заасныг зөрчсөн. Зөвхөн арван зургаан минутын дотор хэлэлцэж гаргасан шийдвэрээ бичихийн тулд 18 хоног хэрэггүй тул хэтэрсэн тус хугацаанд шүүгчид өөрсдийнхөө шийдвэрийг зөвтгөх зорилгоор огт ярилцаагүй байсан үндэслэлүүд нэмсэн шинжтэй,

4.9.Мэтгэлцэх зарчмыг зөрчсөн нь: Шүүхийн шийдвэрийн 9.6-д Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 38 дугаар зүйлийн 38.1-д “Албадан гаргаж байгаа гадаадын иргэнийг харьяалах улсад нь шилжүүлнэ”, 38.2-т "Албадан гаргаж байгаа гадаадын иргэнийг харьяалах улсад нь шууд шилжүүлэх боломжгүй бол дараах улсын аль нэгэнд шилжүүлж болно”, 38.2.1-д “урьд нь оршин сууж байсан буюу төрсөн улсад нь”, 38.2.2-т “Монгол Улсад нэвтрэн орж ирэхдээ хамгийн сүүлд дамжин орж ирсэн улсад нь”, 38.2.3-т “визийг нь авсан улсад” гэж тус тус зааснаас үзвэл албадан гаргах гадаадын иргэнийг харьяалах улсад нь шилжүүлэх, урьд нь оршин сууж амьдарч байсан, төрсөн улсад нь гэх зэргээр хуулиар тодорхой зохицуулсан байх тул энэ талаарх тайлбарыг хүлээн авах үндэслэлгүй байна гэж дүгнэсэн. Нэхэмжлэгч ч, хариуцагч ч, шүүгчид ч ерөөсөө дурдаагүй үндэслэлийг шүүх хуралдааны дараа хэрэглэхдээ шүүх нь мэтгэлцэх зарчмыг зөрчсөн. Энэ үндэслэлийг шүүхийн шийдвэрээс анх удаа уншсан нэхэмжлэгч энэ талаар нотлох баримт гаргах, байр сууриа илэрхийлэх боломжгүй. Нэхэмжлэгч ялангуяа ямар улсаар “хамгийн сүүлд дамжин орж ирсэн”-ийнхээ тухай нотлох баримт, энэ талаар нийтээр зөвшөөрөгдсөн олон улсын эрх зүйн нотлох баримтуудыг нэхэмжлэгч шүүхэд гаргах боломжгүй.

4.10.Шүүхийн шийдвэрийн хууль зүйн алдаанууд: Захиргааны ерөнхий хуулийг буруу хэрэглэсэн. Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан нь: 52.5.6.захиргааны хэм хэмжээний актыг хүчингүй болгох, хүчин төгөлдөр бус болохыг тогтоолгох нэхэмжлэлийн хувьд хүн, хуулийн этгээдийн ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хэрхэн зөрчигдсөн, эсхүл зөрчигдөж болзошгүй болон ямар хуультай зөрчилдсөн.

4.11.Захиргааны ерөнхий хуульд заасан нь: 61.2, 61.4, 62.2-т .... гэж тус тус заасан. Шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 5.1-д “Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны танилцуулга, яамдууд болон Цагдаагийн ерөнхий газар, Хил хамгаалах ерөнхий газар зэрэг байгууллагуудаас санал ирүүлсэн байх бөгөөд Хүний эрхийн үндэсний комисс, Гадаадын иргэн, харьяатын газраас зайлшгүй санал авах байсан, энэ нь хууль тогтоомж зөрчсөн гэж үзэх боломжгүй байна.” гэж дүгнэсэн. Ингэхдээ шүүгчид Захиргааны ерөнхий хуулийн 61, 62 дугаар зүйл, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 52 дугаар зүйлийн 52.5.6-д заасныг зөрчсөн.

Монгол Улсын ямар ч яам, төрийн байгууллага нь гадаадын иргэдийг төлөөлдөггүй бөгөөд хууль ёсны ашиг сонирхол нь хөндөгдөх бүлэг буюу Монголд оршин суудаг гадаадын иргэдтэй хэлэлцүүлэг хийх ёстой байсан. Түүнчлэн хүнийг албадан гарах журам нь хүний эрхтэй нягт холбоотой тул Хүний эрхийн үндсэн комиссын чиг үүрэгт давхар хамаардаг учраас тус комиссоос албан ёсоор санал авах ёстой байсан. Мөн журамд 8 удаа дурдсан “гадаадын иргэний асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага"-аас албан ёсоор санал авах ёстой байсан нь мэдээжийн хэрэг юм. Захиргааны ерөнхий хуульд заасан энэ чухал шаардлагуудыг хангаагүй нь захиргааны актыг хүчингүй болгох үндэслэл мөн бөгөөд захиргааны хэргийн шүүхүүд байх шалтгаан яг энэ. Өөрөөр хэлбэл шүүгчид нэг дор Захиргааны ерөнхий хууль, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг гурван янзаар ноцтой зөрчсөн.

4.12.Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-т заасныг зөрчсөн: Журам нь Үндсэн хуультай зөрчилдсөн эсэхийг захиргааны шүүх шийдвэрлэхгүй гэж шүүхийн шийдвэрт бичсэн нь зүйтэй, харин энэ зохицуулалт Үндсэн хуулийг хэрэглэхээс шүүхийг чөлөөлөөгүй. Шүүх өөрөө Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх ёстой бөгөөд бусад хуулиудыг Үндсэн хууль болон Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн хүрээнд ойлгож хэрэглэх ёстой.  Нэхэмжлэгчийн нэхэмжлэлийн 2.2.8 “Шүүх хуралд хэлэх нь” гэсэн тайлбарын 3.А-д “Ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэх заалт нь Үндсэн хуулийг зөрчсөнийг тайлбарласан бөгөөд Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-т  ийм хуулийг хэрэглэхийг хориглосон. Нэхэмжлэгч нь 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн тайлбарынхаа 2.А.“Ирсэн зорилгоосоо өөр үйл, ажиллагаа явуулсан” гэсэн хэсэгт Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7 дахь заалт нь Үндсэн хуулийг зөрчсөнийг дахин анхааруулсан.

 Гэтэл шүүгчид шийдвэрийнхээ Үндэслэх нь хэсгийн 7.2-ын сүүлийн өгүүлбэрт “Ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэж дан ганц Журмаар зохицуулаагүй, хуулиар тогтоосон зохицуулалтыг илүү тодорхой, ойлгомжтой байдлаар зааж өгсөн байх бөгөөд Журмын энэхүү заалт нь хууль зөрчсөн болох нь тогтоогдохгүй байна.” гэж бичсэн. Шүүгчид ингэж шийдвэрлэснээрээ Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2-ыг зөрчсөн. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7-д заасныг хэрэглэж Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-ыг зөрчсөн. Шүүх нь дээрх хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7 нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй талаарх нэхэмжлэгчийн үүссэн маргааныг далд шийдэхийн оронд тус заалтыг хэрэглэхээс зайлсхийх, аль эсвэл Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.2-т зааснаар Улсын дээд шүүхэд хандах хэрэгтэй байсан.

Шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7.4-т Үндсэн хуулийг зөрчсөн Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг дахин хэрэглэж Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-т заасныг дахин зөрчсөн байна. Үүнтэй адил Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хууль нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэж нэхэмжлэгч 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн тайлбарынхаа “2.Г.Жагсаал, цуглаан хийх эрхийг хэт хязгаарлал”, “2.Д.Жагсаал, цуглаан хийх эрхийг тэгш бус эдлүүлдэг нь” гэсэн хэсгүүдэд анхааруулсан ч шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 11-д Улсын дээд шүүхэд хандалгүй тус хуулийг хэрэглэж Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-ыг зөрчсөн. Мөн нэхэмжлэгч 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн тайлбарынхаа “2.Б.Эрх чөлөөгөө эдлэхдээ Монгол Улс, хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийх” гэсэн хэсэгт Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1 нь Үндсэн хуулийг зөрчсөнийг тайлбарласан ч шүүхийн шийдвэрийн 7.3-т “Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлд гадаадын иргэнд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хориглох үйл ажиллагааг заажээ.” гэснийг үндэслэж Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 3-т заасныг мөн зөрчсөн.

4.13.Шүүхийн шийдвэрт нь олон улсын гэрээнүүдийг бараг хэрэглээгүй учир нэхэмжлэгч Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенц, Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт болон түүний I протокол, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пакт, Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон, харьцаж шийтгэхийн эсрэг конвенц, Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенц, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Засгийн газар хоорондын Хэлэлцээр, Эрчим хүчний Хартийн гэрээ зэрэг найман олон улсын гэрээг үндэслэж маргасан. Харин шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсэгт Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт ба Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенц бөгөөд тус гэрээнүүдээс нэг ч эшлэл татаагүй, тэдэнд заасан  шалгуурыг хангасан эсэхийг огт судлаагүй.

БНМАУ-ын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуульд заасан нь: Зургаадугаар зүйлийн 1, 2. …Есдүгээр зүйл. Хууль хүчин төгөлдөр болох. 1.Энэхүү Хавсралт хууль Монгол Улсын Үндсэн хуулийнхаа нэгэн адил хүчинтэй. Шүүх нь мэргэжлийн аргаар олон улсын хууль зүйг хэрэглэхийн оронд бараг тоогоогүйгээрээ Үндсэн хууль, түүний Хавсралт хууль, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-т заасныг зөрчсөн.

НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны гаргасан сүүлийн үеийн тайлангийн тухай эцсийн тайлбарт тайлбарласан нь: 5.Дотоодын шүүхүүд нь пактын заалтуудыг баримтлуулдаггүйд Хороо нь зовниж байна. НҮБ-ын Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн хорооны гаргасан сүүлийн үеийн тайлангийн тухай эцсийн тайлбарт 2022 оны 11 дүгээр сарын 10-ны өдөр  тайлбарласан нь: 4.Пакт нь оролцогч улсын үндэсний эрх зүйн тогтолцооны салшгүй хэсэг гэдгийг тэмдэглэхийн зэрэгцээ тайлант хугацаанд пактын ямар ч заалтыг [шүүхэд] үндэслэж маргаагүйд Хороо санаа зовниж байна. (...) 5.Оролцогч улсад шүүгч, прокурорууд, хуульчид, иргэний нийгмийн байгууллагууд болон олон нийтийг пактын болон нэмэлт протоколын дагуу харилцах журамтай танилцуулах хүчин чармайлтаа эрчимжүүлэхийг Хорооноос зөвлөж байна. Хороо пактыг улсын хүрээнд хэрэглэх талаарх 9 (1998 оны) ерөнхий шинж чанартай анхааруулгадаа оролцогч улсын анхаарлыг хандуулж байна. Ингэж олон улсын гэрээнүүдийг бараг хэрэглээгүйгээрээ шүүх тэднийг зөрчсөн. Түүнчлэн нэхэмжлэгч нь НҮБ-ын 15 дахь тайлбарын бүтэн эсвэл урт эшлэлийн орчуулгаар хангасан... Шүүх нь тэднийг тоогоо ч үгүй, дурдаа ч үгүй.

Үндсэн хуульд заасан нь: Аравдугаар зүйлийн 1, 2 дахь заалтууд нь өөр үр дүнтэй, яагаад гэвэл Монгол Улсын ямар ч гэрээгээр хүлээгээгүй олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмууд байдаг бөгөөд Монгол Улс олон улсын гэрээгээр (ялангуяа хоёр талд гэрээгээр) хүлээсэн зарим үүрэг бол олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчим биш. Харин зарим тохиолдолд, ялангуяа бараг бүх улсуудын нэгдэж орсон хүний эрхийг заасан НҮБ-ын гэрээнүүдийн зарим заалтын хувьд Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 1, 2 дахь заалт хоёр нь давхацдаг. Ийм гэрээг хэрэглэх нь хангалтгүй,  харин нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн утгаар тайлбарлах ёстой.

Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцын 31 дүгээр зүйлд заасан нь: 1.Гэрээг түүний нэр томъёонд агуулгатай нь уялдуулан өгч болох энгийн утга, гэрээний объект, зорилтод нийцүүлэн шударгаар тайлбарлана.

Монгол Улс бусад улсуудтай байгуулсан Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пакт, Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн  эсрэг конвенц, Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенцын дөрөвт тухайн гэрээнүүдийг биелүүлэх талаарх зөвлөгөө өгөхийг хороонууд, зөвлөлд даалгасан. Тус НҮБ-ын хороонуудын тайлангууд, зөвлөгөө, анхааруулгууд бол нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмын чухал шинжүүд юм. Шүүх нь олон улсын нийтээр зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг заадаг. Ийм тайлбаруудыг огт үзэж харгалзалгүй тухайн олон улсын гэрээнүүдийг дураараа тайлбарлахдаа Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйл, Үндсэн хуулийн  Хавсралт хуулийн Зургадугаар зүйл, Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцын 31 дүгээр зүйл, тус олон улсын гэрээнүүдийг зөрчих өндөр аюултай бөгөөд бодитоор ноцтой зөрчсөн.

Олон улсын эрх зүйг хэрэглэхээс зайлсхийх янз бүрийн шалтаг хайж ашиглаад байхын оронд мэргэжлийн аргаар, олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн тайлбарын дагуу Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргийг шударгаар сахин биелүүлэх цаг болсон гэж   үзэж байна. Нэхэмжлэгчийн дурдсан Хүний эрхийн үндэсний комиссоос Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд руу явуулсан захианы хавсралтыг шүүх тоогоогүй. Жил бүр Төрийн мэдээллийн ойролцоогоор 50 дугаар гардаг бол 2017 оны 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс өмнө Их Хурлын баталсан олон улсын гэрээг агуулдаг нэг л тусгай дугаар гардаг байсан. Тус тусгай дугаарыг хариуцагчаас шууд хамаардаг Гадаад харилцааны яам гаргадаг. Энэ нь манай хэрэгт  хамаагүй гэж шүүх хуралдааны даргалагч, үзсэн харин нэхэмжлэгч санал нийцэхгүй.

Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцод заасан нь: Хорин зургаадугаар зүйл. Аливаа хүчин төгөлдөр гэрээг түүний оролцогчид заавал биелүүлэх үүрэгтэй бөгөөд гэрээг шударга сайн санаагаар хэрэгжүүлэх ёстой. Олон улсын гэрээг шударгаар биелүүлэх анхны алхам бол түүнийг нийтлэх бөгөөд нийтлээгүй гэрээг алба хаагчид, улс төрчид хэрхэн мэдэж дагаж мөрдөх вэ?  

Хариуцагч нь өөрийнхөө журмыг хэд хэдэн сарын дотор албан ёсоор нийтэлсэн, харин нэхэмжлэгчийн эрхийг заасан зарим олон улсын гэрээг одоог хүртэл нийтлээгүй. Засгийн газар ингэхдээ олон улсын гэрээг доогуур үздэгээ харуулахаас гадна нэхэмжлэгчийн эрхийг зөрчих орчныг бий болгож тус гэрээнүүдийг зөрчсөн. Өөрөөр хэлбэл гадаадын иргэдийг албадан гаргах үйл ажиллагааг зохицуулахаас өмнө тус иргэдийн эрх заасан олон улсын гэрээнүүдийг нийтэлж хэрэгжүүлэх ёстой байсан. Энэ зөрчлийг тоохгүйгээр шүүх тус гэрээнүүдийг болон Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцыг зөрчсөн.

4.14.Эрх, хамгаалалт гэдэг хоёр ойлголтыг буруу тайлбарласан: Эрх гэдэг нь үйл, үйл ажиллагааг биш, харин төрийн зөвшөөрлөөс хамаарахгүй үйл, үйл ажиллагааны хууль зүйн хувьд баталгаатай бодит боломжийг заасан үг. Тухайлбал нэхэмжлэгч нь одоогоор төрийн бус байгууллага зохион байгуулах хүсэлгүй ч төрийн бус байгууллага зохион байгуулах эрхтэй байх ёстой. Тийм учраас Засгийн газар нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-т заасныг зөрчиж хүний эрхэд багтсан үйл ажиллагаа, багтаагүй үйл ажиллагаа хоёрыг ялгалгүй “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэдэг үндэслэлээр гадаадын иргэнийг албадан гаргахыг заахад нэхэмжлэгчийн төрийн бус байгууллага зохион байгуулах эрхийг, мөн Засгийн газар нь Үндсэн хууль, олон улсын гэрээнүүдэд заасан хүний эрхийг хэрэглэсэн хүнийг албадан гаргах үйл ажиллагааг  зохицуулахдаа тухайн олон улсын гэрээнүүдийг тус тус  зөрчсөн.

Тиймээс шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 11-д бичсэн “Журмын заалтууд нь нэхэмжлэгчийн дурдаж байгаачлан жагсаалт цуглаан хийх, амралтын өдрүүдээр хүүхдүүддээ шашны номлол заах гэх мэт эрхийг хязгаарласан зохицуулалт агуулаагүй байна.” гэсэн нь үндэслэлгүй. Үүнтэй адил Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 9 дүгээр зүйлийн 1-д заасан “халдашгүй дархан байх эрх” гэдэг нь зөвхөн дур мэдэн баривчлах, цаазаар авах, эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бусаар харьцах, хүчээр алга болгох зэрэг зовлон тулж үзээгүй байхаас ялгаатай. “Халдашгүй дархан байх эрх” бол ийм хэргийн магадлал буюу аюулаас хууль зүй болон бодит арга хэмжээгээр хамгаалалттай байх юм.

Албадан гаргах гадаадын иргэдийг цаазаар авах ялаас Засгийн газар хангалттай хамгаалаагүй байж нэхэмжлэгчийн халдашгүй дархан байх эрхийг аль хэдий зөрччихсөн. Үүнтэй адил Улсын Их хурлын гишүүний халдашгүй эрхээс татгалзах нь тус гишүүнийг баривчлахаас ялгаатай. Үүний улмаас хүний эрхийг зөрчсөнийг нотлохын тулд хууль зүйн үндэслэл хангалтай. Эрх зөрчсөний өөр нотолгоо хэрэггүй. Засгийн газар нь Үндсэн хууль, олон улсын гэрээнүүдэд шууд ба шууд бусаар заасан албадан гаргах хүнийг хамгаалах үүргийг биелүүлэх хангалттай арга хэмжээг авалгүй албадан гаргах үйл ажиллагааг зохицуулахдаа тухайн олон улсын гэрээнүүдийг аль хэдийнээ зөрчсөн байна.

Гадаадын иргэдийг албадан гаргахгүй бол ийм аюулыг үүсгэхгүй учраас тус зөрчлийг 193 дугаар тогтоолын журмаар үүсгэсэн. Тийм учраас Засгийн газрын авсан арга хэмжээнүүд нь Үндсэн хуульд, тус олон улсын гэрээнүүдэд заасан шалгууруудыг хангасан эсэхийг нэг нэгээр шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсэгт нарийн шалгахгүйгээр шүүх нь хууль зүйн хангалтай үндэслэлгүй шийдвэр гаргасан бөгөөд “амьд явах, жагсаал цуглаан хийх, хувийн болон гэр бүлийн амьдралын эрх, эрүүдэн шүүлгэхгүй байх, хүний үндсэн эрх, хөрөнгө оруулалтын эрх, Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан эрхүүд сэргэх талаар нэхэмжлэгчээс үндэслэл бүхий тайлбар, нотолгоог гаргаж маргаагүй.” гэж шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 9.2-т бичсэн нь үндэслэлгүй.

4.15.Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенцыг зөрчсөн: НҮБ-ын Хүчээр алга болгох тухай хорооны гаргасан ганц үеийн тайлангийн тухай эцсийн тайлбарт тайлбарласан нь: 4.Хүчээр алга болгохоос урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ. Буцаахгүй байх 30.Энэ асуудлыг хэлэлцэж байна гэсэн оролцогч улсын мэдэгдлийг тэмдэглэхийн зэрэгцээ албадан алга болгох эрсдэлийг хүнийг өөр улс руу албадан гаргах, буцаах, хүлээлгэн өгөх буюу шилжүүлэн өгөхийг хориглох (16 дугаар зүйл) үндэслэлээр Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 406.1 болон 411 дүгээр зүйлд ороогүйд хороо санаа зовниж байна. 31.Оролцогч улс нь Конвенцын 16 дугаар зүйлийн 1-д заасан буцаахгүй байх зарчмыг бүх тохиолдолд, онцгойлж үзэх шаардлагагүй, чанд сахихыг хангах хэрэгтэй. (...)

Хариуцагч нь албадан гаргах үйл ажиллагааг зохицуулахаас өмнө, эсвэл зохицуулангаа тус 16 дугаар зүйлд заасан хамгаалалтыг хангах үүрэгтэй байсан бөгөөд худал мэдүүлсэн хүний аюулыг харгалзан үзэлгүй түүнийг албадан гаргахыг заах ёсгүй байсан. Шүүхийн шийдвэрт журмын энэ хууль бус дутагдлыг, зөрчлийг болон Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенцыг дурдаа ч үгүй, журмын 1.1; 1.3-р заалт, “Хоёр. Албадан гаргах шийдвэр”, “Гурав. Албадан гаргах ажиллагаа” хэсгийг хүчингүй болгох үндэслэлээр тус дутагдлыг хэрэглэхээс татгалзах үндэслээ бичээгүй. Ингэхдээ шүүх нь Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйл, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-ыг, Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцын 26 дугаар зүйл. Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенцын 16 дугаар зүйлийг зөрчсөн.

4.16.Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пактыг зөрчсөн нь: Үүнтэй адил журам нь “Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пакт”-ыг зөрчсөн гэж нэхэмжлэгч нь нэхэмжлэлийн 2.2.13; 2.2.18; 2.2.20-д, 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн тайлбарын 4.Б.10, 4.Б.11, 4.Б.15 дахь хэсгүүдэд, тайлбарласан боловч шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсэгт тус пакт, зөрчлийг дурдаа ч үгүй. Ингэснээрээ шүүх нь тус пактыг зөрчсөн.

4.17.Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг буруу хэрэглэсэн: Тус пактыг шүүх нь янз бүрийн аргаар зөрчсөн. Гадаадын иргэн, Монгол иргэн хоёрыг ялгаж, пактад заасан эрхийг шал өөрөөр хэрэгжүүлэхийг зөвшөөрсөн, пактад заасан эрхийг оршин суух үнэмлэхэд заасан үйл ажиллагаагаар хязгаарласныг зөвшөөрсөн, чухал нэр томьёог тодорхойгүй орхисныг зөвшөөрсөн бөгөөд эрхийг хамгаалах зорилготой пактад заасан арга хэмжээг дутуу авч гадаадын иргэдийг албадан гаргахыг зохицуулсныг зөвшөөрсөн.

Ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан гэдэг зөрчил: Шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7.1-д бичсэн гадаадын иргэд нь Монгол Улсад хувийн хэргээр оршин суухдаа суралцах эсхүл хөдөлмөрлөх, гэр бүлийн болон хувийн бусад ажлаар оршин суухдаа өөрийн үйл ажиллагаа явуулахыг хүссэн зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх боломжтой, энэ эрхийг нь дээрх журмын зохицуулалт хязгаарлаагүй байна. Ингэж шийдсэн шүүгчид Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг шударгаар хэрэглэх бодолгүй нь тодорхой. Нэхэмжлэгчийн одоогийн оршин суух зөвшөөрөл 3 жилийн хугацаатай. Тэр нь ямар ч үйл ажиллагааг заагаагүй. “Гэр бүл” бол үйл ажиллагаа биш. Хариуцагч болон шүүхийн санал бол гадаадын иргэн сонгосон үйл ажиллагаагаа явуулбал хүний эрхийг нь хангасан. Өөрөөр хэлбэл нэхэмжлэгч нь 3 жилийн турш “гэр бүл”-ийн үйл ажиллагаанаас өөр үйл ажиллагаа эрхэлж болохгүй.

Энэ үзэл бодол Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг ноцтой зөрчсөн:

Нэгд: Хүний эрхийг ямар ч зөвшөөрлөөс хамааруулж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл төрийн байгууллагын зөвшөөрлөөс хамаардаг боломжийг эрх гэж үзэж болохгүй. Монгол Улсын ямар ч хууль тогтоомжид виз авах эрхийг заагаагүй.

НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны 2020 оны “Тайван хуран цуглах эрхийн (21 дүгээр зүйл) тухай, ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №37”-д тайлбарласан нь: Мэдэгдэх горимууд. 70.Эрх баригчдаас зөвшөөрөл авах хүсэлт гаргах үүрэг нь тайван хуран цуглах бол үндсэн эрх гэсэн ойлголтыг алдагдуулдаг. (...) 73.Зөвшөөрлийн дэглэмүүд нь дотоодын хууль тогтоомжид хэвээр байгаа газруудад өөрөөр шийдэх зайлшгүй шалтгаан байхгүй тохиолдолд тэд нь бодитоор мэдэгдэл өгөх үүргийн журам мэт гүйцэх, зөвшөөрлийг мэдээжийн хэргээр олгох ёстой. Мэдээлэл олгох дэглэмүүдийн хувьд тэд бодитоор зөвшөөрлийн журам мэт гүйцээх ёсгүй. Тиймээс Монголд виз авах боломж бол эрх биш учраас Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад заасан эрхтэй адилтгасан нь үндэслэлгүй.

Хоёрт: Монгол Улс нь тайван хуран цуглах виз олгодоггүй учраас энэ эрхийн хувьд нэхэмжлэгч нь “өөрийн үйл ажиллагаа явуулахыг хүссэн зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх боломжтой” гэж шүүхийн шийдвэрт бичсэн нь хууль зүйн үндэслэлгүй.

Гуравт: Нэхэмжлэгч зөвхөн бүтэн сайн өдөрт сайн дураараа шашны хичээлийг заахын тулд оршин суух зөвшөөрлөө соливол Монголд ирсэн албан ёсны зорилго “Гэр бүл” биш харин “шашин” болох тул шашны бус байгууллага хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрлөө алдах бөгөөд бараг орлогогүй болно. Тиймээс энэ “боломж” бол хийсвэр боломж. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын зорилго бол хийсвэр боломж биш, харин хүний бодит эрхийг хамгаалах юм. Шүүх нь хүссэн зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх боломж хангалттай гэж үзэхдээ Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцын 31 дүгээр зүйлд заасан “гэрээний объект, зорилтод нийцүүлэн шударгаар” тайлбарлах зарчмыг зөрчсөн.

Дөрөвт: Хүн урт хугацаанд нэг л эрхтэй, үүнээс хойш дахиад урт хугацаанд өөр нэг л эрхтэй гэж пактад заагаагүй, харин хүн бүрд, байнга, ямар ч цагт, пактад заасан бүх эрхтэй байдаг. Хүссэн зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх боломжтой учраас пактад заасан эрхийг  хязгаарлаагүй гэдэг хариуцагчийн зохиосон тайлбарыг үндэслэж шийдвэрлэхдээ шүүх нь олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримтлаагүй, харин эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн тайлбарыг шууд зөрчсөн. Тухайлбал НҮБ-ын “Пактын хувьд гадаадын иргэдийн байдал” гэдэг 15-р ерөнхий шинж чанартай анхааруулгад тайлбарласан нь: 6.Орох зөвшөөрлийг аялал, оршин суух газар, хөдөлмөртэй холбоотой нөхцөлөөс хамааруулж болно. Мөн улс нь дамжин өнгөрөх гадаадын иргэдэд ерөнхий нөхцөл тавьж болно. Гэхдээ оролцогч улсын нутаг дэвсгэрт нэвтрэх эрх олгочихсон бол гадаадын иргэд пактад заасан эрхээ эдэлнэ. 7.Иймээс гадаадын иргэд нь хуулиар хамгаалагдсан амьд явах салшгүй эрхтэй бөгөөд амь насыг нь дур мэдэн хасаж болохгүй. Тэдэнд эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бусаар, нэр төрийг нь доромжлон харьцах буюу шийтгэх ёсгүй; мөн тэднийг боол болгох эсвэл бусдын эрхшээлд байлгаж болохгүй. Гадаадын иргэд эрх чөлөөтэй, халдашгүй дархан байх эрхтэй. Хэрэв хууль ёсны дагуу эрх чөлөөг нь хассан бол тэдэнтэй хүнлэг харьцаж, угаас заяасан нэр төрийг нь хүндэтгэнэ.

Гэрээгээр хүлээсэн аль нэг үүргээ биелүүлээгүйн улмаас гадаадын иргэдийн эрх чөлөөг хасаж болохгүй. Гадаадын иргэд чөлөөтэй шилжин явах, оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох, улсыг орхин явах эрхтэй. Шүүх ба тусгай шүүхийн өмнө гадаадын иргэд тэгш эрхтэй бөгөөд өөрт тулгасан эрүүгийн хэргийг хянан хэлэлцүүлэх буюу иргэний нэхэмжлэлийн хүрээнд эрх, үүргээ тодорхойлуулахдаа хуулийн дагуу байгуулагдсан эрх бүхий, хараат бус, тал үл харах шүүхээр нээлттэй, шударгаар шүүлгэх, гадаадын иргэдэд үйл явдлаас хойших эрүүгийн хууль тогтоомжийг тулгаж болохгүй бөгөөд эрх зүйн чадвартай байх эрхээ хүлээн зөвшөөрүүлэх эрхтэй. Мөн тэдний хувийн болон гэр бүлийн амьдралд хөндлөнгөөс дур мэдэн буюу хууль бусаар оролцох, орон байранд нь буюу захидал харилцааных нь нууцад дур мэдэн буюу хууль бусаар халдахыг хориглоно.

Тэд чөлөөтэй  бодож сэтгэх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрхтэй бөгөөд үзэл бодлоо баримтлах, илэрхийлэх эрхтэй. Гадаадын иргэд тайван хуран цуглах эрх, эвлэлдэн нэгдэх эрхийг эдэлнэ. Тэд гэрлэх насанд хүрсэн бол гэрлэх эрхтэй, тэдний хүүхдүүд насанд хүрээгүйнхээ хувьд шаардлага бүхий хамгаалалт эдлэх эрхтэй. Гадаадын иргэд 27 дугаар зүйлийн утгаар цөөнх бүрдсэн тохиолдлуудад тийм бүлгийн бусад гишүүнийхээ хамтаар соёлоо баримтлах, шашнаа шүтэх, шашныхаа зан үйлийг үйлдэх, түүнчлэн эх хэлээрээ ярих, гадаадын иргэд хуулиар тэгш хамгаалуулах эрхтэй. Тус эрхүүдийг хэрэгжүүлэхдээ гадаадын иргэд, тус улсын иргэд хоёрыг алагчилж болохгүй. Гадаадын иргэдийн энэ эрхүүдийг зөвхөн пактын дагуу хууль ёсоор хязгаарлаж болно. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад заасан эрхийг виз буюу оршин суух зөвшөөрлийн  төрлөөс хамаардаг гэж хэзээ ч ямар ч олон улсын байгууллага тайлбарлаж үзээгүй.

Тавд.Пактын 2 дугаар зүйлийн 1-д заасан нь: Энэхүү пактад оролцогч улс бүр нутаг дэвсгэртээ болон харьяалалдаа байгаа бүх хүний энэхүү пактаар хүлээн зөвшөөрсөн эрхийг арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн буюу бусад үзэл бодол, үндэсний буюу нийгмийн гарал, хөрөнгө чинээ, төрсөн буюу бусад байдлаар ялгаварлахгүйгээр хүндэтгэн хангах үүрэгтэй. Гадаад хүн нь оршин суух зөвшөөрөлд нь заасан зорилгыг гол зорилгоороо биелүүлэх үүрэгтэй гэдэг нь маргаангүй байна. Харин үүнээс гадна гэр бүлтэй Монгол хүн Монгол Улсаас гаралгүй, ямар ч зөвшөөрөл авалгүй пактад заасан эрхийг эдлэх боломжтой тул 2 дугаар зүйлийн 1-д зааснаар нэхэмжлэгч ижил эрхтэй байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл нэхэмжлэгч нь гол үйл ажиллагаанаасаа гадна хүний эрхэд багтсан ямар ч үйл ажиллагаа явуулах эрхтэй байх ёстой, үүнээс шашны хичээл заах эрх (пактын 18 дугаар зүйлийн 1).

Шүүхийн шийдвэрийн 7.2. “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэж дан ганц Журмаар зохицуулаагүй, хуулиар тогтоосон зохицуулалтыг илүү тодорхой, ойлгомжтой байдлаар зааж өгсөн” гэсэн нь үндэслэл муутай байхаас гадна тус журмыг хүчингүй болгохгүй үндэслэл болохгүй, маргаан нь Засгийн газрын 193 дугаар тогтоолын журамтай холбоотой үүссэн, тус журам олон улсын гэрээг зөрчсөн эсэхийг шүүх шалгах хэрэгтэй байсан. 2023 оны 9 дүгээр сарын эхээр дипломат визтэй ирэх гэж байсан пап Францис дипломатын үйл ажиллагаанаасаа гадна шашны үйл ажиллагаа явуулах хөтөлбөрийг нь хариуцагч, Гадаадын иргэн харьяатын газар хоёр мэдсэн түүнийг Монгол Улсад ирүүлсэн бөгөөд пап нь телевиз, хэдэн мянган хүмүүсийн өмнө талархлын мөргөлийг үйлдсэн, Монгол Улс дахь бусад шашны тэргүүнүүдтэй ил уулзсан ч Гадаадын иргэн харьяатын газар түүнийг албадан гаргаагүй.

Мөн пап ингэснээрээ нийтийн дэг журмыг зөрчөөгүй, Монгол Улсад ямар аюул учруулаагүй гэдгийг хүн болгон анзаарч болно. Харин яг адилхан шашин буюу христийн шашны урсгал буюу бүх нийтийн католик шашны гишүүн болох нэхэмжлэгч бүтэн сайн өдөрт эцэг, эхчүүдийнхээ зөвшөөрлөөр ирдэг хэд хэдэн хүүхдүүдэд тус шашны хичээлийг заавал, түүнийг албадан гаргана гэж хариуцагч болон Гадаадын иргэн харьяатын газар тайлбарласан. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 18 дугаар зүйлийн 3-т энэ эрхийг хязгаарлах зөвхөн 4 үндэслэлийг зөвшөөрсөн: “нийгмийн аюулгүй байдал, хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, бусдын үндсэн эрх, эрх чөлөөг хамгаалах шаардлага”... Тиймээс шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7 нь хууль зүйн үндэслэлгүй бөгөөд Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйл, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2, Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцын 26 болон 31 дүгээр зүйл, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 1, 2 дугаар зүйлийн 3, 18, 19, 21, 22, 27 дугаар зүйлийг зөрчсөн.

Тодорхойгүй нэр томьёонууд, заалтууд пактад нийцэхгүй. Нэхэмжлэгч 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн тайлбарынхаа “4.Б.4. Хууль дээдлэх зарчмыг зөрчсөн нь хэсэгт маргасан нь: Журмын 4.4.10 дахь заалтаас үзэхэд “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” зөрчлийг нь тодорхой бус орхисон (...) Засгийн газар нь “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” зөрчлийг тодорхойлолгүй журмаар баримтлуулсан нь Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлд заасан хууль дээдлэх зарчмыг, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.2.3-т заасныг зөрчсөн байна.

Шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсэгт энэ маргааныг дурдаагүй. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад заасан нь: 13 дугаар зүйл. Энэхүү пактад оролцогч аль нэг улсын нутаг дэвсгэрт хууль ёсоор оршин суугаа гадаадын иргэнийг гагцхүү хуулийн дагуу гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үүднээс албадан гаргаж болох (...) 26 дугаар зүйл Бүх хүн хуулийн өмнө тэгш байх (...) “Пактын хувьд гадаадын иргэдийн байдал” гэдэг НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №15-д үүнийг тайлбарласан.

Арван гуравдугаар зүйлд нь албадан гаргах үндэслэлийг биш зөвхөн журмыг шууд зохицуулсан гэсэн хэдий ч гагцхүү “хуулийн дагуу гаргасан шийдвэрийг” хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүдийг зөвшөөрдөг тул түүний мэдээжийн зорилго бол дур мэдэн албадан гаргахаас зайлсхийх юм. Нөгөөтээгүүр, гадаадын иргэн болгонд хувийн шийдвэрийн эрхийг олгосон байна; тиймээс нийтээр эсвэл бөөнөөр гадаадын иргэдийг албадан гаргахыг заах хууль, шийдвэр нь 13 дугаар зүйлийн заалттай нийцэхгүй байсан. Албадан гаргахыг эсэргүүцсэн үндэслэл шалтгаанаа танилцуулах, эрх бүхий байгууллага буюу түүнээс томилсон этгээд буюу этгээдүүдээр хэргээ дахин хянуулах, түүнчлэн энэ зорилгоор ийнхүү эрх бүхий байгууллага, этгээд буюу этгээдүүдэд өөрийгөө төлөөлүүлж хандах эрхийг заасан заалтууд нь дээрх тайлбарыг баталсан гэж Хороо нь үздэг. (...)

Журмын заалтууд, нэр томьёонууд тодорхой биш бол Гадаадын иргэн харьяатын газрын алба хаагчид өөр өөрөөр хууль журмыг тайлбарлаж дур мэдэн шийднэ. НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны тайлбарласнаар гадаадын иргэдийг албан гаргахыг Монгол Улс ингэж зохицуулахдаа пактыг зөрчсөн. Түүнчлэн Гадаадын иргэн харьяатын газрын байцаагч нар дур мэдэн шийдвэл төсөөтэй байдалд орсон хоёр гадаадын иргэдээс нэгийг нь албадан гаргах, нөгөөг нь албадан гаргахгүй байж болно. Ийм асуудал Монголд болдгийг Америкийн нэгдсэн Улсын Засгийн газар анзаарсан. Олон улсын шашны эрх чөлөөний тайландаа Монгол Улсын тухай нэг хэсгийг зориулдаг. 2022 оны буюу сүүлийн тайлангаас нь; Хуулийн хүрээнд ямар үйл ажиллагаа хийж болох вэ гэдэг нь өөр өөрөөр тайлбарлагддаг тул албадан буцаагдах магадлал өндөр болдог. Иймд шүүхийн шийдвэр нь пактын 13 болон 26 дугаар зүйлийг зөрчсөн.

Амьд явах эрхийг зөрчсөн: Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад заасан нь: 2 дугаар зүйл. 2.Хууль тогтоомжийн буюу бусад арга хэмжээ аваагүй байгаа бол энэхүү пактад оролцогч улс бүр үндсэн хуулийнхаа журам болон энэ пактын заалтад нийцүүлэн түүнд хүлээн зөвшөөрсөн эрхийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай байж болох хууль тогтоомжийн буюу бусад арга хэмжээг авах үүрэгтэй. 6 дугаар зүйл. 1.Хүн бүр амьд явах салшгүй эрхтэй. Энэ эрхийг хуулиар хамгаална. Хэний ч амь насыг дур мэдэн бусниулж болохгүй.

Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактаар цаазаар авах ялыг халахад чиглэсэн нэмэлт II протоколын 1 дүгээр зүйлд заасан нь: 1.Энэхүү протоколд нэгдэн орсон аливаа улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд хэнийг ч цаазалж үл болно. 2.Оролцогч улсууд өөрийн орны хууль тогтоомжийн хүрээнд цаазаар авах ялыг халахад шаардлагатай бүхий л арга хэмжээг авна.

НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны 2003 онд гаргасан Мэдээлэл №829/1998-ын тухай үзэл бодлын 10.6-р параграфт заасан нь: Эдгээр шалтгааны улмаас, Хороо нь Канад Улсыг цаазаар авах ялыг халахад чиглэсэн пактын хоёрдугаар сонголт бүхий протоколд нэгдээгүй эсэхийг үл харгалзан цаазаар авах ялыг халсан улс болохыг, мөн Америкийн нэгдсэн улсад цаазаар авхуулах ялаар шийтгэгдсэн мэдээлэл гаргагчийг цаазаар авах ялыг гүйцэтгэхгүй болохыг батлахгүйгээр тус улс руу шилжүүлэхдээ, 6 дугаар зүйлийн 1-р мөр дэх түүний амьд явах эрхийг зөрчсөн гэж үзэж байна. Канад Улс өөрөө мэдээлэл гаргагчид цаазаар авах ялыг ногдуулаагүйг Хороо нь хүлээж байна. Харин Канад Улс цаазаар авхуулах ялаар шийтгэгдсэн байсан улс руу мэдээлэл гаргагчийг шилжүүлэхдээ түүнийг цаазаар авах ялыг боломжтой болгох учир гол уялдаа буюу шалтгаант холбоог бий болгосон.

Хорооны 2004 онд гаргасан “Пактын оролцогч улсуудын хүлээх эрх зүйн ерөнхий үүргийн мөн чанар” гэдэг ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №31-ийн 12-р параграфт адилхан тайлбар заасан. Нэмж дурдахад, оролцогч улс бүр нутаг дэвсгэртээ болон хяналтдаа байгаа бүх хүнд 1.Пактад хүлээн зөвшөөрсөн эрхийг хүндэтгэн хангах, 2 дугаар зүйлд заасан үүрэг нь хүнийг явуулах гэж байгаа улс эсвэл түүнийг дараа нь явуулах боломжтой аливаа улсад барагдашгүй хохирол (жишээ нь пактын 6 ба 7 дугаар зүйлд заасан хохирол)-ын эрсдэл байгаа гэж үзэх ноцтой үндэслэл буй тохиолдолд түүнийг шилжүүлэх, нүүлгэх, албадан гаргах, өөр аргаар зайлуулахыг хориглоно. Энэ талаар пактаас үүссэн үүргүүдийг биелүүлэхийг хангах шаардлагыг эрх бүхий засаг захиргааны болон шүүхийн байгууллагууд ойлгох хэрэгтэй.

Тус хорооны 2019 онд гаргасан “6 дугаар зүйл: амьд явах эрх” гэдэг ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №36-д заасан нь: III.Амийг хамгаалах үүрэг 30..., 31..., 34... цаазаар авах ялыг халсан, пактад оролцогч улсууд тус ялыг сэргээхийг хориглодог. Пактын нэгэн адил нэмэлт хоёрдугаар протокол нь өөрийг нь цуцлах заалт агуулаагүй тул оролцогч улсууд үүнийг цуцалж болохгүй. Тиймээс цаазаар авах ялыг халах нь хууль зүйн хувьд эргэлт буцалтгүй юм. Үүнээс гадна, оролцогч улсууд нь пактыг соёрхон баталсан үедээ эсвэл түүнээс хойш ямар ч үед цаазаар авах ялаар шийтгээгүй байсан аливаа гэмт хэргийг цаазын ялтай гэмт хэрэг болгон хувиргаж болохгүй. Түүнчлэн өмнө цаазаар авах ялыг оногдуулах боломжгүй байсан нөхцөл байдалд тус ялыг оногдуулахыг зөвшөөрөх үр дагавартай бол одоо байгаа гэмт хэргээс хууль зүйн нөхцөл хасаж болохгүй.

Цаазаар авах ялыг цуцалсан оролцогч улсууд нь цаазаар авах ялыг оногдуулахгүйн тухай үнэмшилтэй, хүчинтэй баталгаа аваагүй бол хүнийг цаазаар авах ял оноодог эрүүгийн хэрэгт буруутгагдсан улс руу түүнийг албадан гаргах, шилжүүлэн өгөх, өөр хэлбэрээр шилжүүлж болохгүй. Үүнтэй адил аливаа тодорхой гэмт хэрэгт цаазаар авах ялыг сэргээхгүй байх үүрэг нь оролцогч улсууд цаазаар авах ялыг оногдуулахгүйн тухай үнэмшилтэй, хүчинтэй баталгаа аваагүй бол аливаа хүний буруутгагдаж байгаа гэмт хэрэгт цаазаар авах ял оноодоггүй улсаас ижил гэмт хэрэгт цаазаар авах ял оногдуулдаг, үүнийг шүүхээрээ шийдвэрлүүлэх улс руу тухайн хүнийг албадан гаргах, шилжүүлж өгөх, өөр хэлбэрээр шилжүүлэхгүй байхыг оролцогч улсуудаас шаарддаг.

(...) V.Пактын бусад зүйл, бусад хууль зүйн дэглэмүүдтэй 6 дугаар зүйлийн холбоо (...) 55.Хувь хүмүүсийн амьдралд бодит эрсдэл учирч буй гэдэгт итгэлтэй байх үндэслэл бүхий улс орнууд руу тэднийг буцаах нь пактын 6 ба 7 дугаар зүйлийг зөрчдөг. Үүнээс гадна, цаазын ялтай хүнийг ял нь солигдсонд итгүүлээд дараа нь солигдоогүйг түүнд мэдүүлэх, эсхүл угаасаа хүчингүй цаазын ялын шийдвэрийн дагуу хувь хүнийг цаазын ялын жагсаалтад оруулах нь пактын 6:7 дугаар зүйл хоёуланд харшлах байсан. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 2-т заасны дагуу тус пактад “хүлээн зөвшөөрсөн эрхийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай байж болох хууль тогтоомжийн буюу бусад арга хэмжээг авах”, гадаадын иргэнийг албадан гаргахдаа амьд явах эрхийг хангахыг заах битгий хэл, журмын 2.1-р заалтад олон улсын гэрээг хэрэглэхийг хориглосон. Үүгээр барахгүй журмын 5.4-т “Зөрчил гаргасан гадаадын иргэнийг албадан гаргахаас чөлөөлөх, албадан гаргасан шийдвэрийг цуцлахтай холбогдох баримт бичгийг хуурамчаар бүрдүүлсэн, худал мэдүүлсэн, үндэслэлээ нотлоогүй, эсхүл үндэслэлгүй болох нь тогтоогдсон тохиолдолд гаргасан хүсэлтийг үл ханган Монгол Улсаас албадан гаргана.

Тиймээс тус гадаадын иргэнийг хүлээн авах улс цаазаар авна гэж байцаагч мэдсэн ч тэр иргэн худал мэдүүлсэн бол түүнийг албадан гаргана” гэж Засгийн газрын 193 дугаар тогтоолоор батлагдсан журамд заасан байна. Гэхдээ НҮБ-ын Эрүү шүүлтийн эсрэг Хорооны 2017 онд гаргасан “Эрүү шүүлтийн эсрэг конвенцын 22 дугаар зүйлийн хам утгаар 3 дугаар зүйлийн хэрэгжилтийн тухай “Эрүү шүүлтийн эсрэг” гэдэг ерөнхий шинж чанартай анхааруулга №4-ийн 42 дугаар параграфт заасан нь: Эрүүдэн шүүлтийн олон хохирогчид болон бусад эмзэг хүмүүс гэмтлийн дараах стресс (сэтгэлийн цочирдол)-ын эмгэгээр шаналж байдаг бөгөөд энэ нь олон янзын шинж тэмдгүүд, тэр тусмаа өөрийн эрхгүй зайлсхийх, салалтад учирдаг.

Эдгээр шинж тэмдгүүд нь холбогдох бүх нарийн зүйлийг задруулах эсвэл шүүхийн үйл ажиллагааны туршид уялдаатай түүхийг хэлж тайлбарлах тухайн хүний чадварт муугаар нөлөөлж болно. Эрүүдэн шүүлтийн хохирогчид болон бусад эмзэг хүмүүсийг үр нөлөөтэй эрх зүйн хамгаалалтаар хангахаар оролцогч улсууд нь албадан буцаагдахгүйн тухай өргөдөл үндэслэлтэй эсэхийг тодорхойлохдоо найдвартай байдлын үнэлгээний заншсан журмыг мөрдөхөөс зайлсхийх мөн  өргөдөл гаргагчийн мэдүүлэгт гарч болзошгүй үйл явдлын тухай авцалдаагүй зүйлс, үл нийцлийн тухайд эрүүдэн шүүлтийн хохирогчдоос бүрэн үнэн зөвийг хүлээх нь ховор байдгийг оролцогч улсууд ойлгох хэрэгтэй.

Журмын 5.4 дэх заалт нь сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс, ялангуяа эрүүдэн шүүлтийн олон хохирогчийг алуулах өндөр аюул үүсгэсэн. Амьд явах эрхийг хангахгүйгээр гадаадын иргэнийг албадан гаргахыг 193 дугаар тогтоолын журамд зохицуулж зарим иргэдийн аминд шууд бусаар эрсдэлд оруулна. Энэ эрсдэл нь ийм иргэнийг хүлээн авах улсад эсвэл түүнийг дараа явуулах гурав дахь улсад тулгаж болно. Улсаас эсвэл өөр этгээдээс, тухайлбал, маф, угсааны хоорондох өшөө авалт ("вендетта"), алан хядлага, дайн гэх мэтээс үүсэж болно. Ингэхдээ Засгийн газрын 193 дугаар тогтоолын журам нь амьд явах эрхийг зөрчсөн. Амьд явах эрхийг хангахын тулд ийм эрсдэлийг үнэлэх олон улсын стандартад хүрэх аргыг дээрх 193 дугаар тогтоолын журамд заах ёстой байсан.

Шүүхийн шийдвэрт бичсэн нь: 9.2.(...) амьд явах (...) эрх (...) сэргэх талаар нэхэмжлэгчээс үндэслэл бүхий тайлбар, нотолгоог гаргаж маргаагүй. Амиа нэгэнт алдчихсан бол амь явах эрхийг сэргэхэд хэцүү тул Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дүгээр зүйлийн 1-д тус эрхийг хангах үүргийг оролцогч улсад даалгасан, пактын 2 дугаар зүйлийн 2-т “шаардлагатай байж болох хууль тогтоомжийн буюу бусад арга хэмжээг авах үүрэг”-ийг заасан бөгөөд 9 дүгээр зүйлийн 1-д “дархан байх эрх”-ийг заасан. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 38 дугаар зүйлд албадан гаргаж буй хүнийг хаашаа шилжүүлэхийг тодорхойлсон тул амьд явах эрхийг хангасан гэж шүүхийн шийдвэрийн 9.6-д үзсэн.

Гэхдээ Франц улс болон Монгол Улс хоёрын хооронд шууд явдаг унаа байдаггүй учраас хүний эрхийн хамгаалагч болох нэхэмжлэгч нь Франц улсаасаа Орос улсаар дамжиж Монгол Улсад ирсэн. Тиймээс Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 38 дугаар зүйлийн 38.2.2-т заасанчлан Монгол Улс нэхэмжлэгчийг албадан гаргавал Орос улс руу шилжүүлнэ. Орос улс цаазаар авах ялыг халаагүй бөгөөд Орос улсын төр хууль бусаар сүүлд олон хүнийг алснаараа алдартай. Түүнчлэн одоогоор Франц улс, Орос улс хоёрын хооронд нислэг, галт тэрэг байхгүй учраас нэхэмжлэгч Франц улсаас, Монгол Улс руу дараагийн удаа ирэхдээ Хятад улсаар дамжиж магадгүй. Ингэвэл нэхэмжлэгчийг албадан гаргавал Хятад улс руу шилжүүлнэ. Хятад улс ч цаазаар авах ялыг халаагүй бөгөөд дэлхий дээр цаазаар авах ялыг хамгийн их хэрэглэдэг улс мөн. Орос, Хятад, Казахстан, Турк улс бол дарангуйлагчтай улсууд бөгөөд хүний эрхийн хамгаалагчид дургүй. Тиймээс шүүхийн шийдвэрийн 9.6 нь алуулах аюулын эсрэг Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын дагуу хангалттай хамгаалалтыг 193 дугаар тогтоолын журамд заасныг нотлохын оронд тус хамгаалалт хангалтгүй гэдгийг сайн харуулсан. Ингэхдээ шүүгчид Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 2 дугаар зүйлийн 1, 3, 6, 9 дүгээр зүйлийн 1-д заасныг зөрчсөн.

4.18.Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг буруу хэрэглэсэн нь: Хууль болон журмын заалтууд, нэр томьёонууд, гадаадын иргэний хууль зүйн байдлыг тодорхойгүй үлдээсэн гэдэг журмыг хүчингүй болгох үндэслэлийг хүлээн авахгүй гэж шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 8-д шийдсэн. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.2, 9.2.3 дахь заалтыг Үндсэн хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 2-т заасан хууль дээдлэх зарчмын хүрээнд тайлбарлах нь зүйтэй. Журам батлахын зорилго бол дур зоргоороо шийдвэрээс зайлсхийх юм.

Үндэслэх нь хэсгийн 8-д “Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.2.3-т заасныг буруу хэрэглэсэн нь тус хэсэг хууль зүйн үндэслэлгүй байх давхар үндэслэл юм. Түүнчлэн “өөрийн үйл ажиллагаа явуулахыг хүссэн зорилгодоо нийцүүлэн виз мэдүүлэх боломжтой” гэж шүүхийн шийдвэрийн 7.1-д тайлбарласан, “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэж дан ганц журмаар зохицуулаагүй, хуулиар тогтоосон зохицуулалтыг илүү тодорхой, ойлгомжтой байдлаар зааж өгсөн байх бөгөөд Журмын энэхүү заалт нь хууль зөрчсөн болох нь тогтоогдохгүй байна.” гэж шүүхийн шийдвэрийн 7.2-т бичсэн бөгөөд “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан зөрчлийг тодорхойлоогүй нь хууль тогтоомж, бусдын эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчиж байгаа бус” гэж 7.3-д бичсэн.

Гэхдээ Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-т “Монгол Улсын олон улсын гэрээнд энэ хуульд зааснаас өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө.” гэж заасан тул “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэдгийг “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа (олон улсын гэрээнд эрх, эрх чөлөөгөөр хамгаалсан үйл ажиллагаанаас бусад) явуулсан” гэж ойлгох хэрэгтэй. Харин хариуцагч Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-т заасныг зөрчсөн бөгөөд шүүх нь тус хуулийг буруу тайлбарласан. Хариуцагчийн төлөөлөгч шүүх хуралдаанд: “Та хэрэв шашны үйл ажиллагаа явуулахыг зөвшөөрвөл гэр бүлийн статусаа цуцлаад шашны байгууллагын статусаар шашны байгууллага байгуулаад түүнийхээ дагуу үйл ажиллагаа явуулж болно.”  гэж тайлбарласан.

Улсын Их хурал Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлахдаа олон улсын гэрээнүүдийг дагаж мөрдөхийг заасан бол Засгийн газар Үндсэн хуулийг, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг зөрчсөн. Нэхэмжлэгчийн ойлголтыг Үндсэн хуулийн цэцийн “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулийн зарим заалт Үндсэн хууль зөрчсөн тухай маргааныг хянан хэлэлцсэн тухай” 1994 оны 01 дүгээр сарын 12-ны өдрийн дүгнэлтэд шийдсэнээр баталсан.

Иймээс шүүх нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг буруу хэрэглэж, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, Үндсэн хууль, Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрийг ноцтой зөрчсөн. Үүнтэй адил Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуульд хүнийг албадан гаргах гэж заасан заалтыг тус хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2 дахь заалттай хамт ойлгох хэрэгтэй. Монгол Улсын олон улсын гэрээнд заасан эрхийг хамгаалах үүргийг зөрчихгүй бол албадан гаргана гэсэн утгатай.  Хамгаалах эрхүүд бол амьд явах эрх, хамгаалах, эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бусаар харьцуулахгүй байх эрх, хүчээр алга болгуулахгүй эрх г.м… Хариуцагч нь энэ олон улсын хууль зүйг Засгийн газрын 193 дугаар тогтоолынхоо журамд дутуу тусгахдаа Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг зөрчсөн бөгөөд шүүх энэ дутагдлыг үндэслэж журмыг хүчингүй болгоогүйгээрээ Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2-т заасныг буруу хэрэглэсэн. Засгийн газрын 193 дугаар тогтоолын журамд хангалттай хамгаалалтыг заагаагүйн тухай нэхэмжлэгчийн 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн тайлбарын “4.Б.5, “4.Б.6, 4.Б.7, “4.Б.8 дахь хэсгүүдийг үзнэ үү.

4.19.Шүүх нь Иргэний хуулийг буруу тайлбарласан нь: Иргэний хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.3-т Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хуулиас бусад хууль хоорондоо зөрчилдвөл тухайн асуудлыг илүү нарийвчлан зохицуулсан хуулийн, тийм хууль байхгүй бол сүүлд хүчин төгөлдөр болсон хуулийн заалтыг хэрэглэнэ гэж заасан. “Шүүх хуралд хэлэх нь” гэх тайлбарын 23-р хуудаст нэхэмжлэгч тайлбарласан нь: Зөвшөөрлийн тухай хуулийн 1.3 дугаар зүйлийн 1, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7 хоёр хоорондоо зөрчилдсөн учраас Иргэний хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.3-т заасан шалгууруудыг ашиглах нь зүйтэй. Шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7.4-т Зөвшөөрлийн тухай хууль, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль хоёрын талаар бичсэн нь “эдгээр хуулийн зорилго зохицуулах зүйл нь ялгаатай байх тул нэхэмжлэгчийн энэ талаарх тайлбарыг хүлээн авах үндэслэлгүй гэж дүгнэжээ. Их хурлын гишүүд нь тэнэг хүмүүс биш учраас адил зорилготой, нэг салбарыг зохицуулсан, хоорондоо зөрчилдсөн хуулийг нэхэмжлэгч уншиж үзээгүй.

Харин өөр өөр зорилготой, өөр өөр харилцааг зохилцуулсан хуулиуд заримдаа хоорондоо зөрчилдөж болно. Яагаад гэвэл тэдний зохицуулсан харилцаа давхардсан. Тухайлбал арилжааг зохицуулах хууль болон шашныг зохилцуулах хуулиуд нь хоёр өөр зорилготой, өөр өөр харилцааг зохилцуулсан. Харин шашны дэлгүүрийн хувьд хоорондоо зөрчилдөх эрсдэлтэй. Иргэний хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.3-т заасан хоёр шалгуурыг нэг харилцааг зохицуулсан, ижил зорилготой хуулиудад хязгаарлаагүй. Иргэний хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.3 дахь заалт нь бүх хуулийн зөрүүг зохицуулсан тул шүүх тус заалтыг буруу хэрэглэсэн бөгөөд шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7.4 хууль зүйн үндэслэлгүй.

4.20.Шүүх нь Зөвшөөрлийн тухай хуулийг буруу хэрэглэсэн нь: Шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7.4-т Зөвшөөрлийн тухай хууль журамд хамаагүй гэсэн утга гарсан. Үндсэн хуулийн Арван наймдугаар зүйлийн 5-д заасан нь: Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлд заасан Монгол Улсын иргэний үндсэн эрх, эрх чөлөөг тус улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд эдлүүлэхдээ Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээнд заасан хүний салшгүй эрхээс бусад эрхийн хувьд үндэсний болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд хуулиар зохих хязгаарлал тогтоож болно. Зөвшөөрлийн тухай хуулийн 1.1-д үүнтэй төсөөтэй зорилгыг заасан.

Түүнчлэн Зөвшөөрлийн тухай хуулийн 1.3 дугаар зүйлийн 1 дэх заалт нь гадаадын иргэдэд хамаардаг бөгөөд “хувь хүн”, “Монгол Улсын иргэн” хоёрыг сайн ялгасан. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Энэ хуулийн зорилт нь гадаадын иргэний эрх зүйн байдлыг тогтоож, гадаадын иргэн Монгол Улсад орох, гарах, дамжин өнгөрөх, оршин суухтай холбогдсон харилцааг, зохицуулахад оршино” гэж заасан. Тиймээс Үндсэн хуулийн Арван наймдугаар  зүйлийн 5-д заасан гадаадын иргэний эрх, явуулах үйл ажиллагаанд тавих хязгаарлал, олгох зөвшөөрөл нь Зөвшөөрлийн тухай хуульд хамаардаг тул шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх нь хэсгийн 7.4 мөн хууль зүйн үндэслэлгүй.

4.21.Нийгмийн дэг журмыг зөрчсөн...” гэжээ.

5.Хариуцагчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч шүүх хуралдаанд “нэхэмжлэгчийн гомдол үндэслэлгүй, шүүхийн шийдвэр хууль ёсны тул хэвээр үлдээж өгнө үү” гэсэн агуулгатай тайлбар гаргав.

ХЯНАВАЛ:

6.Давж заалдах шатны шүүх хэргийн үйл баримтыг зөв дүгнэж, нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгосон нь зөв байх тул нэхэмжлэгчийн давж заалдах журмаар гаргасан гомдлыг хангах үндэслэлгүй, харин давж заалдах шатны шүүхийн зарим дүгнэлтүүдийг залруулж, нэмж тодруулах нь зүйтэй гэж хяналтын шатны шүүхээс үзлээ.

7.Нэг. Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 52 дугаар зүйлийн 52.5.6-д зааснаар хүн, хуулийн этгээдийн зүгээс захиргааны хэм хэмжээний актыг хүчингүй болгох нэхэмжлэл гаргах боломжтой бөгөөд захиргааны хэргийн шүүх тухайн актын агуулга (материаллаг эрх зүйн шаардлага) хууль ёсны эсэхийг шалгахдаа Захиргааны ерөнхий хуулийн 60 дугаар зүйлийн 60.1 дэх хэсгийг, тодруулбал, 60.1.1-д заасан “Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хууль болон бусад хуульд нийцсэн...” эсэхийг шалгана.

7.1.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 3-т “Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ.” гэж заасан тул Захиргааны ерөнхий хуулийн 60 дугаар зүйлийн 60.1.1 дэх заалтын “...бусад хууль” гэх ойлголтод Монгол Улсын олон улсын гэрээ хамаарна.

7.2.Түүнчлэн, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.1-д “Шүүх хэрэг хянан шийдвэрлэхэд Монгол Улсын Үндсэн хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, бусад хууль тогтоомжийг хэрэглэнэ” гэж заасан тул захиргааны хэргийн шүүх захиргааны хэм хэмжээний акт хууль ёсны эсэхийг хянахдаа Үндсэн хууль, Захиргааны ерөнхий хуулиас гадна Монгол Улсын соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон олон улсын гэрээ болон холбогдох бусад хуулийг зөрчсөн эсэхийг шалгах учиртай.

7.3.Гэхдээ, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 13 дугаар зүйлээр захиргааны хэргийн шүүхийн хянан шийдвэрлэх маргааны хүрээ хязгаарыг тодорхойлсон, энэ хүрээнд буюу хуулийн 13.1-д заасан “Үндсэн хуулийн цэц болон өөр шүүхэд харьяалуулснаас бусад нийтийн эрх зүйн маргаан”-ыг захиргааны хэргийн шүүх хянан шийдвэрлэх тул маргааны зарим үндэслэл нь захиргааны хэргийн шүүхийн харьяалан шийдвэрлэх маргааны хүрээ хязгаараас хальсан байна.  

7.4.Тодруулбал, Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1-д “Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу ... хянан шийдвэрлэнэ.”; 2-т “Үндсэн хуулийн цэц нь энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан үндэслэлээр дараах маргаантай асуудлаар дүгнэлт гаргаж Улсын Их Хуралд оруулна: 1/хууль, зарлиг, ...  түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, ... Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх;” гэж “Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаан”-ыг тодорхойлсон, энэ тохиолдолд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор баталсан “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам” Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхтэй холбоотой маргаан нь захиргааны хэргийн шүүхийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд хамааралгүй юм.

7.5.Харин Засгийн газраас бусад гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагаас баталсан захиргааны хэм хэмжээний акт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхтэй холбоотой маргааныг захиргааны хэргийн шүүх хянан шийдвэрлэнэ. Иймд давж заалдах шатны шүүхийн “... маргаан бүхий журмын заалтууд Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх талаар захиргааны хэргийн шүүхээс дүгнэлт өгөх боломжгүй...” гэсэн дүгнэлтийг зөвхөн Засгийн газрын баталсан актын хувьд буюу энэ тохиолдолд хамаарах байдлаар ойлгоно.

8.Хоёр.Нэхэмжлэгч Бүгд Найрамдах Франц Улсын иргэн Ж Х (H d S)-ээс Монгол Улсын Засгийн газрын 2021 оны 07 дугаар сарын 07-ны өдрийн 193 дугаар тогтоолоор баталсан “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам”-ын зарим хэсгийг хүчингүй болгуулахаар нэхэмжлэл гаргахдаа “маргаан бүхий журмын үндэслэл болсон хууль нь Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээг зөрчсөн тул хууль бус, ...шүүх нэг бол эдгээр хуулийг хэрэглэхгүй байх, эсхүл Үндсэн хуулийн цэцэд хандах ёстой байтал уг үүргээ хэрэгжүүлээгүй... хуулийг зөрчсөн” гэх агуулгаар маргасан, шүүх нэхэмжлэгчийн маргаж буй агуулгад хамаарах хуулийн зохицуулалтуудад холбогдуулан гомдолд хариу, дүгнэлт өгөх нь зүйтэй гэж үзэв.

8.1.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Тавьдугаар зүйлийн 3-т “Улсын дээд шүүх, бусад шүүх нь Үндсэн хуульд нийцээгүй, албан ёсоор нийтлээгүй хуулийг хэрэглэх эрхгүй” гэж, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.2-т “Хэрэг хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцээгүй байна гэж шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн үзвэл тухайн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж, Улсын дээд шүүхэд энэ талаар саналаа гаргана” гэж тус тус заасан байна.

8.2.Уг зохицуулалтын агуулгаас үзвэл, хэрэг хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль нь  Монгол Улсын Үндсэн хуульд “нийцээгүй гэж үзэх эсэх” нь тухайн хэргийг хянан шийдвэрлэж буй шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүний бүрэн эрхийн агуулгад хамаарна, давж заалдах шатны шүүх уг хэргийг шийдвэрлэхдээ Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1,  37 дугаар зүйлийн 37.1.7 болон бусад зүйл, заалт, түүнчлэн нэхэмжлэгчийн дурдаж буй холбогдох бусад хуулийг “Үндсэн хуульд нийцээгүй” гэх дүгнэлт санал гаргаагүй нь хууль зөрчөөгүй, ийнхүү санал гаргаагүй нь “хэрэг хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль нь  Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцсэн” гэж шүүх үзсэн агуулгатай гэж ойлгоно.

8.3.Иймд нэхэмжлэгчийн “...хуулийн заалтууд нь Үндсэн хууль зөрчсөн талаар давж заалдах шатны шүүх санал гаргаагүй нь хууль зөрчсөн” гэх агуулгатай гомдол үндэслэлгүй.

9.Харин нэхэмжлэгчээс “... хуулийн заалтууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийг илэрхий зөрчсөн, ... олон улсын гэрээ, конвенцуудыг зөрчсөн ... (байхад) шүүх дүгнэлт хийгээгүй” гэх агуулгаар давж заалдах гомдол гаргасан, хяналтын шатны шүүх нэхэмжлэгчийн гомдолд дурдсан хуулийн зохицуулалт нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэх илэрхий үндэслэл байхгүй гэж дүгнэсэн, энэ үндэслэлээ тодорхой тайлбарлах нь зүйтэй байна.

- Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.1 дэх заалтын талаар:

9.1.Хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1-д “Гадаадын иргэнд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт дараахь үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно: 8.1.1-д Монгол Улсын эрх ашиг, тус улсын иргэний болон бусад хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийх” гэж заасан, уг зохицуулалтын агуулга нь хуулиар хориглосон үйл ажиллагаа, үйлдэл буюу гэмт хэрэг үйлдэх, зөрчил гаргах, бусдын эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчихийг ойлгоно. Бусдын “хууль ёсны ашиг сонирхол” нь хуулийн дагуу үүссэн бөгөөд хуулиар тусгайлан хамгаалагдсан, эсхүл хамгаалагдах боломжтой байх хууль зүйн агуулгатай. Хуулийн уг заалт нь гадаадын иргэн Монгол Улсын иргэний нэгэн адил тус улсын хууль, тогтоомжийг дагаж мөрдөх, бусдын эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчихгүй байх үүрэг хүлээлгэсэн эрх зүйт төрийн зарчмыг агуулсан зохицуулалт тул Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээ конвенцыг зөрчсөн гэх үндэслэлгүй болно.

9.2.Энэ талаарх нэхэмжлэгчийн “...гадаадын иргэн дэлгүүрт үлдсэн сүүлийн ганц талхыг худалдан авахад дараагийн хүний хууль ёсны ашиг сонирхолд харш үйлдэл хийсэн гэж үзэж болно...” гэх зэрэг тайлбар, үндэслэлийг хүлээж авахгүй,  өөрөөр хэлбэл, дэлгүүрээр үйлчлүүлэх нь хуулиар хориглосон үйлдэл биш бөгөөд “сүүлийн талхыг авах” хуулиар хамгаалагдсан эрх гэх ойлголт байхгүй юм.

-Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7 дахь заалтын талаар:

9.3.Хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1-д “Гадаадын иргэнд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй байвал дараахь үндэслэлээр Монгол Улсаас албадан гаргана” 37.1.7-д “эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр хөдөлмөр эрхэлсэн, ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэж заасан. Энэ заалтын эхний хэсгийг гадаадын иргэн хөдөлмөр эрхлэхийн тулд Гадаадын иргэн, харьяатын газраас зөвшөөрөл авах шаардлагатай байтал аваагүй, мөн хууль тогтоомжийн дагуу (жишээ нь Зөвшөөрлийн тухай хууль...) эрх бүхий этгээдээс олгох (тусгай) зөвшөөрлийн үндсэн дээр хөдөлмөр эрхлэх байтал холбогдох зөвшөөрлийг аваагүй байхыг; хоёр дахь нөхцөлийг Монгол Улсад ирэхэд нь өөрийнх нь мэдүүлсэн зорилгынх нь дагуу олгосон виз-д зааснаас өөр үйл ажиллагаа явуулсныг ойлгоно. Тухайлбал, аялах жуулчлах зорилгоор ирсэн хүн хөдөлмөр эрхлэх, шашны үйл ажиллагааны зорилгоор ирсэн иргэн худалдаа наймаа эрхлэх зэрэг өөрт нь олгогдсон виз буюу оршин суух зөвшөөрлийн ангилалд хамаарахгүй идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулахыг ойлгох юм.

9.4.Харин “үйл ажиллагаа” гэх ойлголтод субъектийн тодорхой санаа, зорилго бүхий, тодорхой давтамжтай, үргэлжилсэн шинжтэй үйлдэл илүүтэй хамаарна, харин хүний жам ёсны эрх, эрх чөлөө, бүх хүнд ижил хамаарах үндсэн эрх, дотоодын хуулиар олгогдсон түгээмэл эрхийг хэрэгжүүлсэн аливаа үйлдэл хамаарахгүй.

9.5.Түүнчлэн, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1.5-д “хувийн хэргээр оршин суугч гэж суралцах, хөдөлмөр эрхлэх, хөрөнгө оруулах, гэр бүлийн шалтгаан болон хувийн бусад ажлаар оршин суухаар ирсэн гадаадын иргэн, түүний хамаарал бүхий этгээдийг” ойлгохоор заасан. “Гэр бүлийн зорилгоор” ирсэн Монгол Улсад хувийн хэргээр оршин суугч гадаадын иргэний хувьд мөн хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7-д заасан “эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр хөдөлмөр эрхэлсэн, ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэх хэм хэмжээний агуулгыг хуулиар хориглосон үйл ажиллагаа эрхлэхийг ойлгох бөгөөд тусгай зөвшөөрөл авахыг хуулиар шаардсанаас бусад аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэхийг хориглосон гэж үзэхгүй.

9.6.Учир нь, уг виз нь “гэр бүлийн шалтгаанаар” гадаадын иргэн Монгол Улсад оршин суух боломж олгох зорилгоор олгогддог тул тухайн хүний “амь зуух”, амьдрахын тулд өөрийн болон гэр бүлийнхээ амьжиргааны эх үүсвэрийг олох зорилгоор хуулиар хориглогдоогүй үйл ажиллагаа явуулах, ажил хөдөлмөр эрхлэх, сурч боловсрох зэрэг үндсэн эрхийг хязгаарлахгүй, уг заалтыг хүний үндсэн эрхийг хязгаарласан агуулгаар тайлбарлан хэрэглэхгүй юм. 

9.7.Нэхэмжлэгчээс Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.3 дахь заалт Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэх үндэслэлийг нэхэмжлэлийн шаардлагын үндэслэлд дурдсан, уг заалтаар гадаадын иргэнд Монгол Улсад хувийн хэргээр оршин суух зөвшөөрөл олгохоос болон уг зөвшөөрлийн хугацааг сунгахаас татгалзах буюу хүчингүй болгох үндэслэлүүдийг тодорхойлсон, энэ нь маргаан бүхий журмын зохицуулалттай шууд холбоогүй, нэхэмжлэгчийн маргаж буй хэсгүүдэд тухайн зохицуулалтыг шууд тусгасан, тодруулсан, тайлбарласан, журамласан шинжтэй хэм хэмжээ байхгүй байх тул дүгнэлт өгөх шаардлагагүй гэж үзлээ.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан “шашин шүтэх, эс шүтэх” эрх чөлөөг зөрчсөн гэх маргааны талаар:

9.8.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 15/-д “шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөтэй” гэж, түүнчлэн Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 18 дугаар зүйлийн 3-т “Шашин буюу шашин шүтлэгээ номлох эрх чөлөөг зөвхөн хуулиар тогтоосон болон нийгмийн аюулгүй байдал, хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, бусдын үндсэн эрх, эрх чөлөөг хамгаалах шаардлагын үүднээс хязгаарлаж болно” гэж тус тус заасны дагуу аливаа хүний шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө нь хувь хүнд өөрт нь хамаарах эрх бөгөөд харин бусдад өөрийн шашныг сурталчлах үйл ажиллагаа явуулах буюу хичээл заах, олон нийтэд хандсан шашны зан үйл, үйл ажиллагаа зохион байгуулах зэрэг бусдын шашин шүтэх, эс шүтэх сонголтоо өөрөө хийх эрх чөлөөнд нөлөөлөх үйл ажиллагаа уг эрхийн агуулгад хамаарахгүй. Гадаадын иргэн Монгол Улсад шашны үйл ажиллагаа явуулахаар бол тухайн зорилгоор виз мэдүүлж, оршин суух зөвшөөрөл авахаар хуульчилсан байна.  

9.9.Тодруулбал, Монгол Улс шашны харилцааг Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулиар тусгайлан зохицуулдаг бөгөөд уг хуулийн 6 дугаар зүйлд “Сүсэгтэн олны шашин-номын эрэлт хэрэгцээг хангах зорилгоор байгуулагдаж, шашны зан үйл, хурал ном, боловсролын ажлыг эрхлэн гүйцэтгэж буй албан ёсны зөвшөөрөл бүхий хийд, сүм, дацан, төв болон тэдгээрийн удирдах байгууллагыг шашны байгууллага гэнэ.”, 7 дугаар зүйлийн 1-д “Шашин-номын үйлсийг эрхлэн гүйцэтгэгч лам санваартан нар Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу иргэний эрхээ эдэлж, үүрэг хүлээнэ.”, 8 дугаар зүйлийн 1-д “Шашны боловсролыг шашны сургууль, гэрийн сургалтаар олгоно.”, 2-т “Төрийн харьяалал бүхий сургууль, байгууллагуудад шашны сургалт, цугларалт зохион байгуулахыг хориглоно...” гэх зэргээр иргэний шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөг хэрэгжүүлэх арга зам, төр, сүм хийдийн хоорондын харилцааг хуульчилсан бөгөөд энэ нь Монгол Улсын иргэнд ч, тус улсын нутаг дэвсгэрт оршин суугаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд ч нэгэн адил үйлчилнэ (12 дугаар зүйлийн 1).

9.10.Уг хуулийн зохицуулалтаас үзвэл, Монгол Улсад шашны боловсролыг гэр бүлийн хүрээнээс бусад тохиолдолд шашны сургууль олгох бөгөөд олон нийтийн шашин номын эрэлт хэрэгцээг хангах үйл ажиллагааг тусгай зөвшөөрөл бүхий шашны байгууллага, шашны боловсрол эзэмшсэн лам, санваартан хэрэгжүүлэхээр байх тул гадаадын иргэн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт аливаа зорилгоор оршин суухдаа бусад этгээдэд хандсан, гадагш чиглэсэн шашны сургалт, үйл ажиллагаа явуулах нь “шашин шүтэх, эс шүтэх” эрх чөлөөний агуулгад хамааралгүй, ийм үйл ажиллагаа нь  хуулийн хүрээнд хязгаарлагдана.

9.11.Аливаа этгээд нийтэд чиглэсэн шашны үйл ажиллагаа явуулахын тулд эрх бүхий этгээдийн зөвшөөрөл шаардлагатай тул шашны зорилгоор ирснээс бусад гадаадын иргэдийн хувьд номлол үйлдэх, сургаал айлдах зэргээр өөрийн шашныг бусдад түгээх үйл ажиллагаа явуулбал “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэж үзнэ. Харин өөрийн шашин шүтэх эрх чөлөөгөө хангах зорилгоор мөргөл үйлдэх, сүм хийдээс зохион байгуулсан зан үйлд оролцох, гэр бүл, найз нөхдийн хүрээндээ өөрийн итгэл үнэмшлийн талаар харилцан ярилцах, үр хүүхдүүддээ хичээл заах, хувийн орчиндоо шашны зан үйл үйлдэх, ном зохиол туурвих зэргээр шашин шүтэх эрхээ эдлэх нь нээлттэй.

9.12.Иймд нэхэмжлэгчийн “Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээгээр хамгаалагдсан шашны эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн, ... Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулийг шүүх хэрэглэсэн нь буруу” гэх агуулгатай гомдол үндэслэлгүй байна. 

- Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн холбогдох зүйл, заалт нь Үндсэн хууль, олон улсын гэрээ зөрчсөн гэх маргааны талаар:

9.13.Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 21 дүгээр зүйлд “Тайван хуран цуглах эрхийг хүлээн зөвшөөрнө. Энэхүү эрхийг эдлэхэд ардчилсан нийгэмд үндэсний буюу нийгмийн аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэнд, ёс суртахууныг хамгаалах, эсхүл бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалах эрх ашгийн үүднээс хуулийн дагуу тогтоосноос өөр хязгаарлалт хийж болохгүй.” гэж заажээ.

9.14.Жагсаал, цуглаан зохион байгуулах журмын тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлд зааснаар жагсаал, цуглааныг Монгол Улсын иргэн, улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн улс төрийн нам, төрийн бус байгууллага зохион байгуулах эрхтэй, харин гадаад улсын иргэн, харьяалалгүй хүн Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу зохион байгуулагдаж байгаа жагсаал, цуглаанд оролцох буюу тайван хуран цуглах эрхтэй байна.

9.15.Үүнээс үзвэл, Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулиар гадаадын иргэний, тухайлбал нэхэмжлэгчийн жагсаал, цуглаанд оролцох буюу “тайван хуран цуглах” эрхийг хязгаарласан гэж үзэхгүй. Гадаадын иргэн хуулийн дагуу зохион байгуулагдсан жагсаал, цуглаанд оролцохыг хуулиар хориглоогүй тул жагсаал цуглаанд оролцсоныг  “ирсэн зорилгоосоо өөр үйл ажиллагаа явуулсан” гэж үзэхгүй, харин аливаа жагсаал, цуглааныг санаачлан зохион байгуулах, улс төрийн зорилготой үйл ажиллагаанд хөрөнгө санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх зэргээр оролцсон тохиолдлыг Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.3-т заасан хориглосон үйл ажиллагааны агуулгад хамааруулж үзэхээр байна.

9.16.Бусад улс орнуудад гадаадын иргэдийн “жагсаал, цуглаан хийх”, “сонгох, сонгогдох” зэрэг улс төрийн үйл ажиллагааны зарим эрхийг хууль тогтоомжоор тодорхой хүрээнд хязгаарлах нь нийтлэг байх тул дээрх хуулийн хязгаарлалт нь Монгол Улсын Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээ, конвенцыг зөрчсөн гэх агуулгатай гомдол үндэслэлгүй.

- “ ... шүүх олон улсын гэрээ, конвенцыг хэрэглээгүй” гэх маргааны тухайд:

9.17.Шүүх нэхэмжлэгчийн маргаж буй журмын холбогдох хэсгүүд нь Монгол Улсын олон улсын гэрээ зөрчсөн эсэхийг дүгнэхээс бус, тухайн журмын агуулгад хамааралгүй гэрээ, конвенцыг хэрэглэхгүй. Тухайлбал, Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцын 27 дугаар зүйлд “Оролцогч нь гэрээг биелүүлэхгүй байгаагаа зөвтгөхийн тулд дотоодынхоо эрх зүйн заалтаас иш татах ёсгүй. Энэхүү журам нь 46 дугаар зүйлд хохирол учруулахгүйгээр үйлчилнэ.” гэсэн улс орнуудад үүрэг хүлээлгэсэн ерөнхий зохицуулалтыг маргаан бүхий Журмын аль хэсэг нь яаж зөрчсөн талаар нэхэмжлэгч тодорхой үндэслэл гаргаж маргаагүй.

9.18.Мөн нэхэмжлэгчээс Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцын 14 дүгээр зүйл,^[1] Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 17^[2], 21^[3], 22 дугаар зүйл,^[4] Эдийн засаг, нийгэм соёлын тухай олон улсын пакт зэргийг зөрчсөн гэх боловч дурдаж буй олон улсын эрх зүйгээр хамгаалагдсан эрх, эрх чөлөө нь түүний хүчингүй болгуулахаар маргаж буй Журмын заалтуудаар хязгаарлагдсан, хүний эрх, эрх чөлөөг ямар нэг байдлаар зөрчсөн шинжтэй нөхцөл байдал тогтоогдсонгүй.

9.19.Түүнчлэн, нэхэмжлэгчийн маргаж буй Журмын холбогдох хэсгүүд нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль, Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээ конвенцоос давсан, зөрчсөн, тухайлбал Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг конвенц, Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенц, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Засгийн газар хоорондын Хэлэлцээр, Эрчим хүчний Хартийн гэрээг зөрчсөн гэх үндэслэл тогтоогдсонгүй.

9.20.Нэхэмжлэгчийн хүчингүй болгуулахаар маргаж буй Журмын 1.1,^[5] 1.3^[6] дахь хэсэгт тухайн журмын зохицуулах харилцааг тодорхойлсон, шийдвэр гаргах процедур (үүний дотор албадан гаргахаас чөлөөлөх, албадан гаргасан шийдвэрийг хүчингүй болгох зэрэг эерэг нөлөөтэй шийдвэр гаргах талаар заасан), албадан гаргах шийдвэр,^[7] албадан гаргах ажиллагаа^[8] -г журамласан нь Олон улсын гэрээний эрх зүйн Венийн конвенцын 26 дугаар зүйл. Pacta sunt servanda “Аливаа хүчин төгөлдөр гэрээг түүний оролцогчид заавал биелүүлэх үүрэгтэй бөгөөд гэрээг шударга сайн санаагаар хэрэгжүүлэх ёстой.” гэснийг, мөн Хүчээр алга болохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай конвенцын 16 дугаар зүйлийн 1.“Тухайн хүнийг хүчээр алга болгох аюул байна гэж үзэх ноцтой үндэслэл байгаа тохиолдолд оролцогч аль ч улс түүнийг өөр улсад цөлөх, буцаах, шилжүүлэх буюу шилжүүлэн өгөхгүй.” 2.“Тийм үндэслэл байгаа эсэхийг тодорхойлох зорилгоор эрх бүхий байгууллага холбогдох бүх хүчин зүйл, түүний дотор тухайн улсад хүний эрхийг байнга их хэмжээгээр, бүдүүлгээр, олныг хомроглон зөрчдөг, эсхүл олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйг ноцтойгоор зөрчдөг байдлыг харгалзан үзнэ.” гэснийг зөрчсөн гэх үндэслэл алга байна.

9.21.Эдгээрээс нэгтгэн дүгнэвэл, нэхэмжлэгчийн “... шүүх Үндсэн хуулийн Тавьдугаар зүйлийн 3 дахь хэсгийг зөрчиж, Үндсэн хуулиа мөрдөх, бусад хуулиудыг Үндсэн хуулийн хүрээнд ойлгож хэрэглэх үүргээ биелүүлээгүй”, “шүүх олон улсын гэрээг хэрэглээгүй, ...Хүчээр алга болгохоос бүх хүнийг хамгаалах тухай олон улсын конвенц, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пактыг зөрчсөн, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг буруу хэрэглэсэн, ...Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг буруу хэрэглэсэн...” гэх агуулгатай гомдлын үндэслэлүүдийг хүлээж авах үндэслэлгүй, дээрх хуулийн заалтууд нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, конвенцыг зөрчсөн гэх илэрхий үндэслэл байхгүйгээс гадна зарим тохиолдолд нэхэмжлэгчийн маргаж буй журмын холбогдох заалт, эрх зүйн үндэслэлтэй шууд холбоогүй, тухайн журмаар зохицуулсан харилцаанд хамааралгүй асуудлууд байна. 

9.22.Нэхэмжлэгч Бүгд Найрамдах Франц Улсын иргэн Ж Х (H d S) нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль эсхүл Засгийн газрын шийдвэр нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэж үзвэл Үндсэн хуулийн цэцэд өргөдөл, мэдээлэл гаргаж, зохих журмын дагуу хянуулах эрхтэй, уг эрхээ хэрэгжүүлэхэд энэ тогтоол саад болохгүйг дурдах нь зүйтэй.

10.Гурав. Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 52 дугаар зүйлийн 52.5.6-д заасан “захиргааны хэм хэмжээний актыг хүчингүй болгох, хүчин төгөлдөр бус болохыг тогтоолгох нэхэмжлэлийн хувьд хүн, хуулийн этгээдийн ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хэрхэн зөрчигдсөн, эсхүл зөрчигдөж болзошгүй болон ямар хуультай зөрчилдсөн” талаар нэхэмжлэлийн үндэслэлд тодорхойлох, шүүх энэ үндэслэлийг хянаж дүгнэлт өгөх үүрэгтэй.

10.1.Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн  37 дугаар зүйлийн 37.1.7 дахь заалт нь маргаан бүхий “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам”-ын маргаан бүхий хэсгүүдэд шууд болон шууд бус байдлаар (Журмын 4.4-т) тусгагдсан, уг хуулийн заалт нь хүчин төгөлдөр байна. 

10.2.Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт оршин суугаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн нь нэхэмжлэгчийн нэхэмжлэл болон гомдолд дурдсан бүхий л олон улсын гэрээ, конвенц, Монгол Улсын Үндсэн хууль болон холбогдох бусад хуульд заасан эрхийг чөлөөтэй эдлэх эрхтэй. Нөгөө талаар тус улсын хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөх үүрэгтэй бөгөөд хэрэв хууль зөрчвөл холбогдох хариуцлагыг хүлээх нь хууль ёсны зарчмын агуулга юм. Иймд Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуульд гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах хууль зүйн үндэслэлийг тодорхой заасны (37 дугаар зүйлд) дагуу уг үндэслэлээр эрх бүхий этгээдээс албадан гаргах шийдвэр гарсан тохиолдолд хэрхэн яаж хэрэгжүүлэхийг маргаан бүхий журмаар зохицуулсан нь хууль болон нэхэмжлэгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчөөгүй.

10.3.Тухайлбал, Журмын 3.3, 3.4-т албадан гаргах шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд гадаадын иргэний аюулгүй байдлыг хангахад шаардлагатай арга хэмжээ авах талаар, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.9, Журмын 5.1-д гадаадын иргэнийг шилжүүлэх улсыг тодорхой заасан, мөн хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.9-д гадаадын иргэн хувийн нөхцөл байдал, ар гэрийн гачигдал, хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогч болсон, эсхүл эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас хүсэлт гаргасан тохиолдолд эрх бүхий этгээд албадан гаргахаас чөлөөлөх асуудлыг шийдвэрлэхээр заасан нь нэхэмжлэгчийн ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хөндсөн, эсхүл хэрхэн ямар байдлаар хөндөж болзошгүй байгаа талаар үндэслэл гаргаж маргаагүй, ийм нөхцөл байдал хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад тогтоогдоогүй байна. 

10.4.Хэрэв гадаадын иргэн (тухайлбал нэхэмжлэгч)-ийг албадан гаргах шийдвэр гарсан бөгөөд уг шийдвэр болон түүнийг хэрэгжүүлэх албадан гаргах ажиллагаа нь хууль бус, захиргаа хуулийг буруу тайлбарлан хэрэглэсэн, олон улсын гэрээ конвенцод заасан хүний эрхийг зөрчсөн, тухайлбал хүнийг хүчээр алга болгох аюулд учруулахуйц нөхцөл байдалд хүргэсэн гэх зэргээр түүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар Монгол Улсын шүүхэд хандах эрхтэй бөгөөд шүүхийн эцсийн шийдвэр гарах хүртэл албадан гаргах шийдвэрийн биелэлтийг түдгэлзүүлэх боломжтой.

10.5.Түүнчлэн, хууль тогтоогч олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ хангалттай биелүүлээгүй нь, өөрөөр хэлбэл зохицуулах ёстой харилцааг бүрэн зохицуулаагүйг “хууль бус” гэж үзэж, хүчин төгөлдөр үйлчилж буй (дутуу зохицуулсан гэх) хууль, журмыг шүүх хүчингүй болгох үндэслэлгүй юм. Харин зохицуулах ёстой харилцааг бүрэн буюу гүйцээн зохицуулах, тогтоосон эрх зүйн хэмжээгээ улам боловсронгуй болгох нь хууль тогтоогч болон хуулиар эрх олгогдсон захиргааны байгууллагын чиг үүрэг болохыг дурдаж байна.

10.6.Эдгээр үндэслэлүүдээр “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах, албадан гаргахаас чөлөөлөх болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам”-ын 1.1, 1.3, 4.4, 5.2, 5.3, 5.4 дүгээр заалтууд болон “албадан гаргах шийдвэр”, “албадан гаргах ажиллагаа”, “албадан гаргасан гадаадын иргэнийг Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг сунгах” журмыг тогтоосон хэсгүүдийг хүчингүй болгуулах нэхэмжлэл үндэслэлгүй, энэ талаарх шүүхийн дүгнэлт зөв гэж үзлээ.

11.Дөрөв. “...хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны журмыг зөрчсөн”, “... шүүхийн шийдвэрт алдаа гарсан” гэх агуулгатай гомдлын талаар: 

11.1.Давж заалдах шатны шүүх шийдвэрээ гаргахдаа хуульд заасан хугацаа хэтрүүлсэн талаарх нэхэмжлэгчийн гомдол үндэслэлтэй болох нь хэрэгт авагдсан баримтаар тогтоогдсон, шүүх бүрэлдэхүүн цаашид ийм алдаа гаргахгүй байхыг анхаарвал зохино. Харин энэ үндэслэлээр шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгох үндэслэлгүй гэж үзэв. 

11.2.Шүүх шийдвэрийн Үндэслэх хэсэгтээ Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 38 дугаар зүйлийн 38.1, 38.2, 38.2.1, 38.2.3 дахь зохицуулалтуудыг хэрэглэхдээ нэхэмжлэгчийн гаргасан “...маргаантай актууд нь нэхэмжлэгчийн хэд хэдэн эрхийг зөрчсөн, Монгол Улсын олон улсын гэрээнүүдийн дагуу эрсдэлээс хамгаалах арга хэмжээ авах үүрэгтэй байтал арга хэмжээ аваагүй, авсан арга хэмжээ нь хангалтгүй...” гэсэн агуулга бүхий үндэслэлд хариу өгөх байдлаар тайлбарласан нь шүүхийн шийдвэрийн Үндэслэх хэсгийн 9.5-9.6 дахь хэсэгт тодорхойлогдсон байх тул нэхэмжлэгчийн “... нэхэмжлэгч ч, хариуцагч ч, шүүгчид ч ерөөсөө дурдаагүй хуулийн үндэслэлийг шүүх хуралдааны дараа хэрэглэхдээ мэтгэлцэх зарчмыг зөрчсөн, нэхэмжлэгчид энэ талаар нотлох баримт гаргах, байр сууриа илэрхийлэх боломж олгогдоогүй...” гэх гомдол үндэслэлгүй байна. Тодруулбал, шүүх нэхэмжлэлийн үндэслэлд холбогдох хуулийг тайлбарлан хэрэглэснийг мэтгэлцэх зарчмыг зөрчсөн гэж үзэхгүй юм.

11.3.Шүүх нэхэмжлэгчийн гаргасан “хариуцагч маргаан бүхий журмыг батлахдаа Захиргааны ерөнхий хуулийн 61 дүгээр зүйлийн 61.2, 61.4, 62 дугаар зүйлийн 62.2-ыг зөрчсөн” гэх үндэслэлд холбогдуулан шийдвэрийн Үндэслэх хэсгийн 5-д хийсэн дүгнэлт зөв байна.

11.4.Тодруулбал, Журмын төсөлд Гадаадын иргэн, харьяатын газрын харьяалагддаг, тухайн салбарын бодлого, хууль эрх зүйн зохицуулалтыг хариуцдаг төрийн захиргааны төв байгууллага болох Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон бусад яамдууд, шаардлагатай гэж үзсэн бусад захиргааны байгууллагуудаас санал авсан тул хууль зөрчсөн гэж үзэхгүй, энэ талаарх шүүхийн дүгнэлт үндэслэлтэй.

11.5.Түүнчлэн, Захиргааны ерөнхий хуулийн 62 дугаар зүйлийн 62.2-т заасан “эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь хөндөгдөх бүлгийн хүрээнд хэлэлцүүлэг заавал хийх” зохицуулалтын зорилго нь Монгол Улс иргэдийнхээ хууль тогтоох үйл ажиллагаанд оролцох, өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх улс төрийн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжийг олгоход чиглэсэн бөгөөд аливаа улс дотоодын хууль тогтоомжоо батлахад гадаадын иргэдийн, эсхүл бусад улсын саналыг зайлшгүй авах үүрэг хүлээдэггүй тул хариуцагчийг “...гадаадын иргэдээс санал авч, хэлэлцүүлэг хийгээгүй” гэж буруутгах үндэслэлгүй.

12.Тав. Гомдлын бусад үндэслэлийн талаар:

12.1.Захиргааны хэргийн шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар зохицуулагддаг бөгөөд уг хуулийн 11 дүгээр зүйлд “хууль хэрэглэх” зарчмыг тодорхой заасан. Нөгөөтээгүүр захиргааны шүүх нь нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээний үндсэн дээр үүссэн “нийтийн эрх зүйн маргаан”-ыг шийдвэрлэдэг дагнасан шүүх тул Иргэний хууль зэрэг хувийн эрх зүйн хэм хэмжээг шууд хэрэглэдэггүй. Иймд “шүүх Иргэний хуулийг хэрэглэх ёстой талаарх нэхэмжлэгчийн тайлбарыг хүлээн аваагүй” гэх гомдол үндэслэлгүй байна.

12.2.Тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн зорилго нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн зорилгоос өөр, энэ талаарх давж заалдах шатны шүүхийн дүгнэлт зөв юм. Харин уг хууль нь Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1.5-д заасан “хууль тогтоомж, эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтны шийдвэрээр зөвшөөрөлтэй эрхлэхээр заасан үйл ажиллагааг зөвшөөрөлгүй явуулах”-ыг хориглосон заалт, мөн 37 дугаар зүйлийн 37.1.7-д заасан “эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр хөдөлмөр эрхлэх”-ийг хориглосон зохицуулалттай агуулгын хувьд холбогдож байна. Гэхдээ эдгээр хуулийн зохицуулалт нь хоорондоо зөрчилдсөн, нэг нь нөгөөгөө үгүйсгэх агуулга байхгүй тул энэ талаарх гомдлыг хүлээж авахгүй.

12.3.Гомдолд дурдсан “... Библийн Гэтлэл номын сургаалтай холбоотой” болон “... нийгмийн дэг  журмыг зөрчсөн” гэх агуулгатай хэсгүүд нь уг маргааны хууль зүйн үндэслэлд хамааралгүй байх тул дүгнэлт өгөх шаардлагагүй гэж үзлээ. Мөн Монгол Улсын төрийн тэргүүний урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийсэн католик шашны тэргүүний албан айлчлалыг Монгол Улсад өөрийн хүсэлтээр зөвшөөрөл/виз аван амьдарч байгаа болон дамжин өнгөрч буй гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүний эрх зүйн байдалтай харьцуулах боломжгүй болохыг дурдах нь зүйтэй. 

13.Дээр дурдсан үндэслэлээр шүүх бүрэлдэхүүн давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр үлдээхээр тогтов. 

Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 127 дугаар зүйлийн 127.2.1-д заасныг удирдлага болгон ТОГТООХ нь:

1.Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн 2023 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн 221/ШШ2023/0027 дугаар шийдвэрийг хэвээр үлдээж, нэхэмжлэгчийн давж заалдах журмаар гаргасан гомдлыг хангахгүй орхисугай.

2.Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 48 дугаар зүйлийн 48.3-т зааснаар нэхэмжлэгчийн улсын тэмдэгтийн хураамжид төлсөн 70,200 (далан мянга хоёр зуу) төгрөгийг төрийн сангийн орлогод хэвээр үлдээсүгэй.

3.Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 127 дугаар зүйлийн 127.5-д зааснаар Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны шүүх хуралдааны тогтоол нь шүүхийн эцсийн шийдвэр бөгөөд тогтоолд гомдол гаргахгүй болохыг дурдсугай.

 

                             

ДАРГАЛАГЧ, ШҮҮГЧ                                        Х.БАТСҮРЭН  

           ТАНХИМЫН ТЭРГҮҮН                                       Д.МӨНХТУЯА

ШҮҮГЧИД                                                              Д.БАТБААТАР

                                                                     Ц.ЦОГТ

                                                                                           Г.БАНЗРАГЧ